Definicja

 

Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej (ADHD) jest najczęściej występującym zaburzeniem psychicznym okresu dzieciństwa. Choroba objawia się zaburzeniami koncentracji, nadmierną impulsywnością i nadruchliwością. Zwiększa ona również ryzyko wystąpienia innych zaburzeń psychicznych, takich jak zaburzenia zachowania, niska samoocena, depresja, problemy w szkole, czy nadużywanie substancji psychoaktywnych. W dalszym życiu takie jednostki często wchodzą także w konflikt z prawem, są prowodyrami wypadków drogowych, nie mogą skończyć szkoły, znaleźć pracy, a co za tym idzie, pozostają pod opieką państwa i rodziny. ADHD obarcza problemem zatem nie tylko chorego, ale także jego bliskich, a w szerszym rozumieniu – całe społeczeństwo.

 

Występowanie

 

Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej występuje na całym świecie i we wszystkich kulturach. Częstość występowania ADHD na świecie wacha się w granicach od 3% do 5%. U 60% pacjentów część objawów utrzymuje się także w okresie dorosłości. W Polsce jednak tylko 20% takich osób jest objętych specjalistycznym leczeniem, co wynika z niskiej świadomości społecznej, problemów z diagnostyką, braku dostępu do leczenia oraz do specjalistów. Nietolerancja i niezrozumienie otoczenia, w tym także ze strony rodziców i nauczycieli, stawia dzieci z ADHD w bardzo ciężkim położeniu.

 

Przyczyny

 

Przyczyny ADHD nie są do końca znane, przyjmuje się jednak, iż największe znaczenia mają czynniki genetyczne. Naukowcy zwracają też uwagę na zależność między budową i funkcjonowaniem ośrodkowego układy nerwowego, a wystąpieniem nadpobudliwości. Wymienia się też liczne czynniki środowiskowe, które mogą nasilać objawy, np. narażenie dziecka na szkodliwe czynniki w czasie ciąży m.in. palenie tytoniu czy problemy okołoporodowe. Na przestrzeni kilkunastu lat zmieniło się nieco myślenie na temat choroby – ADHD nie uważa się już za wynik uszkodzenia układu nerwowego, a za następstwo opóźnienia dojrzewania niektórych struktur mózgu. Za tym wyjaśnieniem przemawia ustępowanie pewnych objawów wraz z wiekiem.

 

Objawy

 

Zasadniczo wyróżniamy trzy grupy objawów ADHD:

*zaburzenia koncentracji uwagi – krótki czas skupienia się i brak umiejętności skupienia uwagi na jednej rzeczy, łatwe rozpraszanie pod wpływem bodźców zewnętrznych, brak umiejętności długotrwałej pracy nad jednym zadaniem, gubienie i zapominanie rzeczy, natychmiastowa realizacja pomysłu bez zahamowania reakcji, 

*nadmierna impulsywność – częste wtrącanie się do rozmowy, przypadkowe i nieumyślne niszczenie rzeczy, brak umiejętności zaplanowania swoich działań na przyszłość,   

*nadruchliwość – niepokój w obrębie miejsca siedzenia, czyli machanie nogami, rękami, wiercenie się, nadmierna gadatliwość, przymus chodzenia.

Zazwyczaj objawy zaczynają być widoczne między 5. a 7. rokiem życia. Ich nasilenie jest niewspółmierne do wieku i poziomu rozwoju oraz utrudnia funkcjonowanie dziecka w otoczeniu.

 

Diagnostyka

 

Rozpoznanie ADHD opiera się jedynie na obserwacji dziecka. Diagnostyka w kierunku ADHD powinna być oparta na 10 składowych. Są nimi:

1. informacje zebrane od rodziców na temat rozwoju dziecka i obecnego jego zachowania,
2. informacje od nauczycieli na temat zachowania dziecka w placówce edukacyjnej,
3. badania pediatryczne,
4. badania neurologiczne i EEG,
5. obserwacja zachowania dziecka,
6. rozmowa z dzieckiem,
7. ocena nasilenia problemu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi oraz zachowań problemowych przy pomocy skali kwestionariuszy diagnostycznych,
8. ocena aktywności ruchowej dziecka,
9. badania psychologiczne,
10. ocena ilorazu inteligencji.

 

Leczenie – metody terapeutyczne

 

Leczenie ADHD powinno obejmować trzy podstawowe metody terapeutyczne:

*oddziaływanie psychospołeczne – pomoc, jaką uzyskuje dziecko z ADHD powinna być dostosowana nie tylko do jego potrzeb, ale i do potrzeb rodziny i opiekunów. Dlatego należy wyjaśniać najbliższym dziecka czym objawia się ADHD, a samemu dziecku mówić o istotach zaburzenia, razem omawiać zachowania, nakłaniać do obserwacji swojego zachowania, współpracować z nauczycielami, szkołami, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi,

*psychoterapia – jedną z najskuteczniejszych form pomocy dziecku z ADHD i jego rodzinie są warsztaty. Uczą one, jak radzić sobie z objawami zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, np. trudnymi zachowaniami wynikającymi z celowego łamania zasad i niewykonywania poleceń. Podczas zajęć rodzice uczą się m.in. skutecznego stosowania pochwał i nagród. Może się jednak zdarzyć, że w rodzinie pojawią się problemy wykraczające poza typowe ramy oddziaływania terapeutycznego. Wówczas można zastosować terapię rodzin, terapię indywidualną lub grupową dziecka, trening umiejętności społecznych bądź trening zastępowania agresji,

 

*farmakoterapia – ta metoda może pomóc zmniejszyć nasilenie podstawowych objawów ADHD. Często znajduje zastosowanie w przypadku masywnych zaburzeń koncentracji uwagi. Leki stosowane w leczeniu zespołu zwiększają ilość noradrenaliny lub/i dopaminy, czyli substancji, których poziom w mózgu nadpobudliwego jest zaniżony. Ich niska aktywność jest przyczyną występowania objawów nadpobudliwości, które leki łagodzą, nie usuwając jednak przyczyn nadpobudliwości. Działają tak długo, jak długo są podawane. Jak wykazały badania, długotrwałe stosowanie leków (2-3-letnie) oprócz zmniejszenia nasilenia zaburzeń koncentracji uwagi, nadruchliwości i impulsywności daje dodatkowe korzyści. Mogą one zapobiec występowaniu wielu niepożądanych następstw nadpobudliwości, takich jak: niechęć do szkoły, bardzo słabe wyniki w nauce, niska samoocena, uleganie wypadkom i kontuzjom. Mogą też pomóc dziecku poprawić relacje z kolegami. Farmakoterapia pomaga dziecku łatwiej skupić się podczas pracy i nauki, zapanować nad potrzebą ruchu i mówienia, pomyśleć, zanim coś zrobi, a także sprawić, by zaczęło do niego docierać, to co mówią inni. Nie zastąpią one jednak wychowania i nauczania, nie spowodują, że przeciętny uczeń zacznie nagle dostawać same 5 i 6, nie zmniejszą agresji, jeżeli ma ona inne podłoże niż impulsywność (np. efekt bicia dziecka w domu), nie usuną dysleksji ani dysgrafii. 

Oczywiście nie należy się ograniczać do samego podawania leków. Powinno się je stosować jako dodatek do terapii dzieci z ADHD, u których sama poprawa metod wychowawczych i inne oddziaływania nie przynoszą oczekiwanych efektów lub z jakiś przyczyn nie mogą być wprowadzone.   

Leczenie - farmakoterapia

 

W leczeniu ADHD jest kilka grup skutecznych leków:

*leki psychostymulujące – z wysoką skutecznością poprawiają uwagę chorego. Większość z nich oparta jest na budowie cząsteczki amfetaminy. Ich efekt kliniczny jest szybki, ale krótkotrwały i zależny od stężenia preparatu w surowicy. Muszą w związku z tym być podawane od 1 do 4 razy dziennie – w szkole i po lekcjach. Ze względu na ryzyko uzależnienia muszą być podawane przez osobę dorosłą. Powinny być ostrożnie stosowane przy zaburzeniach lękowych i tikach. Mają działanie niepożądane – bezsenność, objawy gastryczne, utrata łaknienia, bóle głowy,

*leki niestymulujące – wskazane w leczeniu ADHD u dzieci od 6. roku życia, młodzieży i dorosłych. Tzw. atomoksetyna jest selektywnym inhibitorem wychwytu zwrotnego noradrenaliny – substancji odpowiedzialnej za prawidłowe przekazywanie pobudzeń w układzie nerwowym, której aktywność u osób z ADHD jest osłabiona. Lek działa 24 godziny i może być podawany raz dziennie. Jest dobrze tolerowany i nie uzależnia. Do jego najczęstszych działań niepożądanych należą: bóle brzucha, zmniejszenie łaknienia, nudności i wymioty,

*trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (imipramina, dezipramina, klomipramina) – ich skuteczność określa się na 50%. Efekt leczniczy jest widoczny po 3-4 tygodniach terapii. Wielu pacjentów rezygnuje z leczenia za ich pomocą ze względu na uciążliwe działania niepożądane: senność, objawy cholinolityczne (suchość w ustach, zaparcia, zaburzenia oddawania moczu) i efekty kardiotoksyczne, które wymuszają konieczność monitorowania EKG przed i w trakcie terapii,

*alfa-mimetyki, np. klonidyna – powodują zmniejszenie objawów ADHD, ale ich skuteczność nie jest tak wysoka jak leków psychostymulujących. Mówi się, że sprawdzą się one w przypadku współwystępowania ADHD z tikami. Efektami ubocznymi są bóle i zawroty głowy, nudności, bóle brzucha, spadek ciśnienia tętniczego oraz gorsze samopoczucie. Ostatnie dwa leki nie są zarejestrowane w leczeniu ADHD, ale lekarze powszechnie je stosują.

Inne leki przeszły do tej pory tylko pojedyncze badania pod kątem ich zastosowania w leczeniu ADHD. Są nimi:

*bupropion – lek przeciwdepresyjny, powodujący zmniejszenie nasilenia ADHD u dorosłych i nastolatków. Objawy uboczne to: drażliwość, bezsenność, napady drgawkowe,

*wenlafaksyna – także działa na dorosłych i nastolatków i może być podawana w większej dawce raz na dobę. Do objawów ubocznych należą: bezsenność, zaburzenia jelitowo-żołądkowe i drażliwość,

*moklobemid – lek skuteczny szczególnie w zakresie poprawy czynności uwagi. Oprócz dolegliwości układu pokarmowego nie stwierdzono istotnych objawów ubocznych.

 

Jak postępować z chorym dzieckiem?

 

Oto Kilka prostych wskazówek dla rodziców i nauczycieli:

W domu:

*wydawaj krótkie pojedyncze polecenia,

*wydając je patrz dziecku w oczy,

*w pokoju dziecka ma być jak najmniej przedmiotów, by nie rozpraszały one jego uwagi,

*przy odrabianiu lekcji na biurku ma leżeć tylko zeszyt, długopis i książka,

*ustal stały czasowo, rutynowy porządek dnia,

*planuj kolejne dni, by dziecko nie było zaskoczone,

*nie karć za objawy ADHD, np. skakanie po meblach, bieganie po domu.

W szkole:

*ustal z uczniem znak rozpoznawczy, który będziesz stosować, gdy dziecko zachowuje się w sposób niepożądany,

*gdy nie może już wysiedzieć na lekcji poproś o podlanie kwiatów, zrób przerwę na gimnastykę itp.,

*zapisuj polecenia na tablicy,

*sprawdź czy uczeń zanotował pracę domową,

*posadź ucznia blisko siebie, ze spokojnym rówieśnikiem, daleko od okna, drzwi, z gazetką ścienną za nimi,

pracuj z dzieckiem „tu i teraz”, nie odsyłaj go do pedagoga szkolnego lub psychologa, bo dziecko nie powiąże tego z popełnionym przewinieniem,

pracuj tylko nad jednym zachowaniem niepożądanym naraz,

*nie strofuj za objawy, np. dysgrafię, dysortografię.

 

Pozytywne strony ADHD…

 

ADHD może mieć tez wartościowe strony, a plusy często mogą zdominować minusy. Osoby dotknięte ADHD są przede wszystkim obdarzone niezwykłą wrażliwością, co może stać się bazą do rozwijania wielu talentów. ADHD stwierdzono m.in. u znanych naukowców i wynalazców (Thomas Edison, Albert Einstein, Alexander Graham Bell), mężów stanu (Winston Churchill, Benjamin Franklin, John F. Kennedy), sportowców (Michael Jordan, Alberto Tomba). Zdecydowanie jednak najlepiej chorobę przekuwają w sukces artyści – Salvadore Dali, Whoopi Goldberg, Ernest Hemingway, John Lennon, Steve McQueen, Pablo Picasso, Jules Verne, Lewis Carrol, Stevie Wonder. Thomas Edison został np. wyrzucony ze szkoły, ponieważ uznano go za niespełna rozumu. Benjamin Franklin zaś był istnym człowiekiem renesansu i zajmował się jednocześnie: polityką, malarstwem, pisaniem felietonów i pracą nad wynalazkami (piorunochronem i okularami dwuogniskowymi), jako pierwszy pisał o konieczności wprowadzenia czasu letniego (humorystyczny ton artykułu sprawił, że nie potraktowano go poważnie). W Polsce do ADHD otwarcie przyznała się aktorka Joanna Szczepkowska oraz satyryczka Olga Lipińska.

ADHD utrudniając, zwłaszcza w dzieciństwie, funkcjonowanie w życiu społecznym, wzbogaca wewnętrznie. Chorzy są ludźmi o fascynującej i bardzo uczuciowej osobowości, są otwarci, szczerzy, pełni energii i entuzjazmu, obdarzeni nieprzeciętną wyobraźnią i pomysłowością. Wyróżniają się intuicją, świetnie oceniają charakter drugiego człowieka i szybko chwytają nowe pomysły. Są wielkoduszni, a przy tym mają ogromne poczucie humoru. W życiu dorosłym są odpowiedzialni i dążą do perfekcji, wykonując swoje zadania.       

 

Objawy ADHD szczegółowo

 

Na koniec zbierzmy wszystkie typowe zachowania dzieci z ADHD: wiercenie, machanie rękami, bieg zamiast chodzenia, kłopoty z pójściem spać, z zaśnięciem, koszmary lub lęki nocne, gadatliwość, łatwe i często zdenerwowanie, psoty, dokuczanie innym, nieumyślne psucie rzeczy, uleganie częstym wypadkom i urazom, krótka koncentracja, łatwe rozpraszanie się, złe zapamiętywanie szczegółów, niechęć do zmian, wtrącanie się do rozmowy dorosłych, nie czekanie na swoją kolej, nieprzewidywalność czynów, łatwość zniechęcania się, pragnienie natychmiastowej pochwały, poczucie, że nie słucha, niedokończenie czynności, nieprzestrzeganie zasad, łatwość rozpraszania, nadwrażliwość na dźwięki, potrzeba dotykania wszystkiego, agresja, potykanie się, wpadanie na różne przedmioty, nieumiejętność skupienia się na jednym, „sen na jawie”, niedokładne przepisywanie z tablicy, kłopoty z planowaniem, zostawianie zadań niedokończonymi, nieumiejętność przewidywania niebezpieczeństw, starania bycia przewodnikiem grupy, wieczny bałagan wokół siebie.

 

Nie popadajmy jednak w skrajne myślenie – nie każdy z tych objawów to od razu ADHD, czasem to…beztroska dzieciństwa, specyfika wieku, popisywanie się. Wszystko powinno sprowadzać się do obserwacji dziecka, częstych rozmów z nim, konsultacji z lekarzami, świadomości problemu oraz wymiany informacji między rodzicami i nauczycielami.