Jakie wyróżnia się główne przyczyny niedoboru żelaza i ferrytyny w organizmie?

Jeśli chodzi o niedobory w diecie, nie tylko żelaza, ale i innych pierwiastków, to mamy dwie najbardziej powszechne możliwości, jak może do nich dojść:

• niewystarczające spożycie żelaza w diecie – jeśli dieta nie dostarcza wystarczającej ilości żelaza, organizm może doświadczać niedoboru tego składnika. Dieta takiej osoby jest niedoborowa. Osoby na dietach skrajnie restrykcyjnych i eliminacyjnych, niskokalorycznych, „głodówkach” są szczególnie narażone na niedobory w diecie. Na samym początku nie odczują one tak bardzo zmiany, bo póki organizm ma zapasy makro- i mikroelementów, będzie on z nich korzystał. Problemy zaczną się, gdy zapasy się skończą, a dieta w dalszym ciągu nie będzie dostarczać niezbędnych do funkcjonowania składników,
• zaburzone wchłanianie – pomimo że dostarczamy odpowiednią ilość żelaza, nasz organizm nie wchłania go prawidłowo. Niektóre choroby i stany zdrowotne mogą wpływać na zdolność organizmu do właściwego wchłaniania żelaza z pożywienia. Przykładem może być celiakia, choroba Crohna, zapalenie jelit, a także zabiegi chirurgiczne związane z przewodem pokarmowym. Na szczególną uwagę zasługuje dieta wegetariańska oraz wegańska – weganie i wegetarianie spożywają statystycznie tyle samo, a nawet więcej żelaza, niż osoby na diecie z produktami odzwierzęcymi, jednakże żelazo znajdujące się w produktach roślinnych, tzw. żelazo niehemowe, cechuje mniejsza przyswajalność. Stosując dietę wegetariańską i wegańską, warto zadbać o odpowiednie spożycie żelaza pochodzącego ze źródeł roślinnych lub suplementów.

Do niedoborów żelaza może dojść także w przypadku utraty krwi. Jest to główna przyczyna niedokrwistości z niedoboru żelaza, będąca skutkiem krwawienia menstruacyjnego u kobiet, krwawienia z przewodu pokarmowego (np. z wrzodów żołądka lub jelit), urazów i wypadków (podczas których dochodzi do obszernych krwawień), operacji lub krwawienia związanego z chorobami.

Ferrytyna to białko pełniące funkcje wewnętrznego magazynu żelaza w organizmie. Jej stężenie odzwierciedla zapasy tego pierwiastka w ustroju. Jest najlepszym parametrem oceny niedoborów żelaza – redukcja stężenia żelaza jest jedynym stanem wiążącym się ze zmniejszeniem stężenia ferrytyny. Spadek stężenia ferrytyny we krwi jest obecny w przypadku niedokrwistości z niedoboru żelaza oraz w utajonym niedoborze żelaza. Niedokrwistość, inaczej anemia, jest stanem, w którym we krwi występuje za mało czerwonych krwinek lub gdy w ich wnętrzu występuje zbyt mała ilość hemoglobiny Spadek stężenia ferrytyny jest wywoływany niedożywieniem, długotrwałą niedoborową dietą – szczególnie brakiem odpowiedniej podaży żelaza z dietą i zaburzeniami wchłaniania żelaza, podobnie jak w przypadku niedoboru żelaza. Przewlekłe choroby zapalne jelit, takie jak choroba Crohna lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego, mogą wpływać na poziom ferrytyny w organizmie.

Jakie objawy, które mogłyby wskazywać na niski poziom tych parametrów, najczęściej można dostrzec w swoim organizmie? Czy mogą one różnić się u dzieci, dorosłych i osób starszych?

Tak, objawy niedoboru żelaza mogą różnić się u dzieci, dorosłych i osób starszych.

Główne objawy niedoboru żelaza u dzieci:

• bladość skóry i śluzówek,
• zmęczenie i osłabienie,
• zaburzenia koncentracji i uczenia się,
• zmniejszone tempo wzrostu i rozwój,
• zwiększona podatność na infekcje,
• zmniejszona wytrzymałość fizyczna,
• zaburzenia zachowania, np. drażliwość.

Objawy niedoboru żelaza u dorosłych:

• osłabienie i zmęczenie, które może być ekstremalne i utrudniać codzienne funkcjonowanie,
• bladość skóry,
• kołatanie serca, duszności,
• zaburzenia koncentracji i pamięci,
• zwiększona podatność na infekcje,
• łamliwość paznokci i wypadanie włosów,
• zawroty głowy, bóle głowy,
• suchość skóry, łamliwość ustników.

Objawy niedoboru żelaza u osób starszych:

• ogólne osłabienie i zmęczenie,
• zmniejszona wydolność fizyczna,
• bladość skóry,
• zaburzenia koncentracji i pamięci,
• zwiększona podatność na infekcje,
• problemy z równowagą i koordynacją,
• zwiększone ryzyko upadków.

Warto pamiętać, że objawy mogą się różnić u poszczególnych osób, a ich nasilenie może być uzależnione od stopnia niedoboru żelaza. Takie same objawy mogą być również związane z innymi schorzeniami, dlatego w przypadku ich wystąpienia najlepiej skonsultować się z lekarzem oraz wykonać odpowiednie badania krwi.

Jakie są czynniki ryzyka niedoboru żelaza i ferrytyny? Czy niektóre choroby lub naturalne predyspozycje mogą przyczyniać się do ich zbyt niskiego poziomu?

Owszem, to prawda, że niektóre choroby oraz naturalne predyspozycje mogą przyczyniać się do zbyt niskiego poziomu żelaza oraz ferrytyny. W przypadku żelaza będą to:

• zwiększone zapotrzebowanie na żelazo ze względu na nasz stan fizjologiczny — np. u kobiet w ciąży lub u osób, które intensywnie trenują siłowo,
• częste krwawienia, takie jak krwawienia menstruacyjne u kobiet lub krwawienia z przewodu pokarmowego,
• choroby przewlekłe, wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy celiakia, które utrudniają wchłanianie żelaza,
• niedobór innych składników mineralnych lub/i witamin, takich jak witamina C, kwas foliowy czy witamina B12, które są niezbędne do prawidłowego wchłaniania żelaza.

Z kolei do czynników ryzyka niedoboru ferrytyny zaliczamy:

• przewlekłe krwawienia, takie jak krwawienia z przewodu pokarmowego, układu moczowego lub dróg rodnych, które prowadzą do utraty zarówno żelaza, jak i ferrytyny,
• niedobór żelaza,
• niektóre choroby, takie jak niedokrwistość z niedoboru żelaza,
• niedobór witaminy C, która jest niezbędna do prawidłowego przyswajania żelaza i magazynowania go w postaci ferrytyny.

Co stanowi najlepsze źródło żelaza i ferrytyny, uwzględniając produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego?

Źródła żelaza możemy podzielić ze względu na dwa rodzaje:

• żelazo hemowe, zawarte w produktach pochodzenia zwierzęcego, np. mięsie, rybach, jajach,
• żelazo niehemowe, zawarte w produktach pochodzenia roślinnego, np. owocach, warzywach, kaszach, makaronach.

Zdecydowanie lepiej do organizmu wchłania się żelazo hemowe z produktów pochodzenia zwierzęcego. Witamina C zwiększa przyswajalność tego pierwiastka dwukrotnie, dlatego posiłki mięsne powinniśmy wzbogacić o surówki i warzywa bogate w witaminę C. Warto pamiętać, że obróbka termiczna warzyw i owoców zmniejsza w nich zawartość witamin. Z tego względu zaleca się spożywać je na surowo. Różne rodzaje mięs zawierają ok. 2-3 mg żelaza na 100 g produktu. Jajko kurze dostarcza ok. 2 mg żelaza na 100 g produktu. Jeśli chodzi o źródła roślinne, to prawdziwym hitem jest kakao. W 100 g kakao znajduje się 10 mg żelaza! Skoro kakao, to i gorzka czekolada będzie miała sporo żelaza (8 mg na 100 g produktu). Warto pamiętać, że wszystkie orzechy są bogatym źródłem żelaza – orzechy laskowe, włoskie, nerkowca, migdały, pistacje itp. 100 g tego typu produktów dostarcza ok. 6-8 mg żelaza. Z owoców możemy wymienić morele (100 g produktu dostarcza 6 mg żelaza), śliwki (100 g produktu dostarcza 3 mg żelaza) oraz jabłka (100 g produktu dostarcza 3 mg żelaza). Ponadto: ziemniaki (100 g produktu dostarcza 7 mg żelaza), natkę pietruszki (100 g produktu dostarcza 6 mg żelaza), otręby ryżowe (100 g produktu zawiera 18 mg żelaza), otręby pszenne (100 g produktu zawiera 10 mg żelaza), siemię lniane (100 g produktu dostarcza 5,7 mg żelaza). 

Czy niektóre nawyki żywieniowe oraz leki mogą zaburzać wchłanianie żelaza? Czego należy unikać, aby utrzymywać prawidłowy poziom tego składnika mineralnego?

Zdrowy człowiek statystycznie jest w stanie przyswoić ok. 10-15% żelaza dostarczonego z posiłkiem. Istnieje szereg substancji utrudniających wchłanianie żelaza, są to m.in.:

• błonnik – spożywanie nadmiernych ilości błonnika może utrudniać wchłanianie niektórych składników odżywczych, takich jak żelazo, wapń, cynk i magnez,
• fityniany – tworzą one kompleksy z żelazem, które są trudne do strawienia. W rezultacie organizm może mieć trudności z przyswojeniem żelaza z pokarmu. Głównym źródłem są: nierafinowane zboża, rośliny strączkowe, orzechy i nasiona oleiste,
• szczawiany – związki zawarte w szczawianach mogą tworzyć kompleksy z żelazem, co utrudnia jego wchłanianie przez organizm. Oznacza to, że spożywanie dużej ilości szczawianów może ograniczać przyswajanie żelaza z diety. Szczawiany znajdziemy w: szczawiu, szpinaku, kapuście, rabarbarze, kawie, a także herbacie,
• składniki mineralne, takie jak cynk i wapń.

Niektóre leki mogą zaburzać proces wchłaniania żelaza, co może prowadzić do niedoboru tego składnika. Oto kilka przykładów leków, które mogą wpływać na wchłanianie żelaza:

• preparaty trzustkowe, takie jak pankreatyna,
• niektóre leki przeciwzapalne, takie jak niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ),
• cytostatyki, czyli leki stosowane w chemioterapii,
• leki przeciwcukrzycowe, takie jak metformina,
• leki zaburzające wchłanianie kwasu foliowego, takie jak niektóre leki stosowane w leczeniu padaczki.

Warto pamiętać, że wpływ leków na wchłanianie żelaza może być różny w zależności od indywidualnych czynników, takich jak dawka leku, czas trwania stosowania i ogólny stan zdrowia.

W jakich sytuacjach wskazana jest suplementacja żelaza i ferrytyny?

Przy zdiagnozowaniu niedoboru od razu powinna być wdrożona suplementacja. W przypadku występowania u pacjenta niedokrwistości z niedoboru żelaza brak żelaza jest jedną z głównych przyczyn choroby. Jeśli badanie krwi wykazuje niskie stężenie żelaza oraz ferrytyny, suplementacja jest kluczowa, aby pacjent powrócił do zdrowia. W niektórych przypadkach stężenie żelaza może być niskie, ale nie występuje niedokrwistość. Jeśli stężenie ferrytyny wynosi poniżej 30 ng/ml, może być zalecana suplementacja. Kolejnym stanem fizjologicznym, w którym zaleca się suplementację żelazem, jest ciąża. W czasie ciąży zapotrzebowanie na żelazo wzrasta. Organizm matki dostarcza wystarczającą ilość żelaza dla rozwoju płodu, nawet kosztem własnych zapasów. Jeśli badanie krwi wykazuje niedobór żelaza u kobiety w ciąży, może być zalecana suplementacja żelaza i ferrytyny. W przypadku regularnych krwawień tracimy wraz z krwią spore ilości żelaza, dlatego obfite miesiączki powinny być kolejnym sygnałem alarmującym. Oczywiście najlepiej udać się do ginekologa, który pomoże zwalczyć podstawową przyczynę problemu. Uregulowanie cykli miesięcznych i unormowanie miesiączek mogą trwać jednak długie miesiące, zatem przez ten czas powinno się zwrócić uwagę, czy zaburzenia cykli nie spowodowały, że poziom żelaza w naszej krwi odbiega od normy. Innym przykładem krwawień są krwawienia z przewodu pokarmowego, które mogą mieć różne przyczyny, takie jak: wrzody żołądka lub dwunastnicy, polipy jelitowe, choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, nowotwory jelit, nadżerki żołądka lub jelit czy przewlekłe zapalenie żołądka. Regularni krwiodawcy również tracą spore ilości krwi, dlatego nie bez powodu dostają w zamian czekoladę (ma ona sporo żelaza). Istnieją również inne przyczyny niedoboru żelaza, takie jak: zaburzenia wchłaniania żelaza, choroby przewlekłe, m.in. choroba Crohna czy celiakia, a także nieodpowiednia dieta. Jeśli badanie krwi wykazuje niedobór żelaza i ferrytyny, lekarz może zalecić suplementację.

Czym się kierować, wybierając najbardziej skuteczny suplement?

Wybierając jakikolwiek suplement, należy pamiętać, że ten rynek nie jest regulowany, suplementy nie podlegają takim normom, jak leki. Oznacza to, że producenci nie mają obowiązku sprawdzać swoich obietnic co do produktu. Krótko mówiąc, realnie dawka może być inna, niż ta podana na opakowaniu. Dlatego tak ważne jest, aby sprawdzać jakość suplementu. Firmy, które sprzedają także leki, mają renomę na rynku europejskim i certyfikują swoje produkty, zazwyczaj oferują więc lepszą jakość, niż małe, nieznane firmy produkujące jedną czy dwie linie suplementów. Te drugie zazwyczaj nie wydają ogromnych sum na badanie swoich produktów. Zawsze warto skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem suplementacji, zwłaszcza jeśli pacjent ma jakiekolwiek problemy zdrowotne, przyjmuje inne leki lub ma alergie. Lekarz może zalecić konkretne suplementy, dostosowane do indywidualnych potrzeb. Warto określić także, jaki jest cel suplementacji i wybrać taki suplement, który będzie odpowiedni dla konkretnego celu. Ważne, aby czytać etykietę suplementu i sprawdzać, jakie składniki zawiera oraz upewnić się, że dostarcza odpowiednie dawki składników odżywczych. Zaleca się wybieranie suplementów od renomowanych producentów, które są poddawane testom jakości i są bezpieczne. Forma suplementu również odgrywa rolę – suplementy występują w różnych formach, takich jak tabletki, kapsułki, proszki, płyny czy żel, dlatego należy wybrać tę, która jest najwygodniejsza i najłatwiejsza do stosowania. Ponadto należy sprawdzić zalecane dawkowanie suplementu i dostosować je do swoich indywidualnych potrzeb. Ważne, aby nie przekraczać zalecanej dawki i zawsze uzgadniać ją z lekarzem. Powinno się także sprawdzić, czy suplement posiada odpowiednie certyfikaty, takie jak GMP (Dobre Praktyki Produkcji), które gwarantują wysoką jakość i bezpieczeństwo produktu. Warto poznać też opinie innych użytkowników i wyniki badań na temat skuteczności suplementu. Dopiero na samym końcu zaleca się porównanie cen różnych suplementów, jednak lepiej nie wybierać produktu wyłącznie na podstawie tego kryterium. Ważniejsze jest, aby zdecydować się na suplement wysokiej jakości, który spełni nasze potrzeby, niż zapłacić parę złotych mniej za wątpliwej jakości suplement. Z drugiej strony przepłacanie też nie ma sensu. Można znaleźć atrakcyjne suplementy wysokiej jakości w rozsądnych cenach.

Jakie produkty żywieniowe mogą sprzyjać wchłanianiu żelaza i ferrytyny oraz wspomagać ich właściwe stężenie w organizmie?

Wchłanianie żelaza niehemowego z pożywienia przez organizm można ułatwić, włączając do jadłospisu produkty bogate w witaminę C:

• cytrusy,
• gruszki,
• jabłka,
• papryki,
• nać pietruszki,
• brukselkę,
• kalarepę,
• brokuły.

Czy znane są przypadki zbyt wysokiego poziomu żelaza? Czy jego nadmiar może powodować negatywne konsekwencje zdrowotne?

Tak, znane są takie przypadki, a taki stan nazywa się hemochromatoza. Hemochromatoza może być dziedziczna (pierwotna) lub nabyta (wtórna), np. w wyniku wielokrotnych transfuzji krwi. Nadmiar żelaza w organizmie może prowadzić do negatywnych konsekwencji zdrowotnych, przede wszystkim gromadzenia się tego pierwiastka w narządach, takich jak wątroba, trzustka, serce czy stawy, co uszkadza te narządy i wywołuje poważne powikłania zdrowotne. Szczególnie narażona jest wątroba, ponieważ zbyt wysoki poziom żelaza może prowadzić do chorób, takich jak marskość wątroby czy rak wątrobowokomórkowy. Nadmiar żelaza może odpowiadać również za uszkodzenia serca oraz wzrost ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych (niewydolności serca, zaburzeń rytmu serca czy miażdżycy). Niektóre z badań sugerują, że nadmiar żelaza może zwiększać ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 poprzez uszkodzenie komórek beta trzustki odpowiedzialnych za produkcję insuliny. Nadmiar żelaza może również powodować: zmęczenie, osłabienie, utratę apetytu, utratę wagi, zaburzenia hormonalne, zmiany skórne (np. plamy na skórze). Ważne jest, aby nadmiar żelaza został zdiagnozowany i leczony przez specjalistę. Leczenie hemochromatozy może obejmować: regularne pobieranie krwi (flebotomię) w celu zmniejszenia poziomu żelaza, stosowanie leków chelatujących żelazo lub dietę ograniczającą żelazo. 

Kto powinien szczególnie monitorować poziom żelaza i ferrytyny, ze względu na trudności z utrzymaniem ich prawidłowego stężenia w organizmie?

Z wyżej wymienionych względów do grupy osób, którym zaleca się monitorowanie poziomu żelaza, zaliczamy:

• osoby, które mają stwierdzony przez lekarza niedobór żelaza (osoby z niedokrwistością z niedoboru żelaza),
• kobiety w ciąży (zwiększone zapotrzebowanie),
• kobiety, których dotykają problemy ginekologiczne objawiające się obfitymi krwawieniami (zwiększona utrata krwi),
• pacjentów onkologicznych (kacheksja nowotworowa),
• pacjentów z obszernymi krwawieniami/krwawieniami przewlekłymi (zwiększona utrata krwi),
• pacjentów skrajnie niedożywionych (zaburzenia odżywiania),
• osoby na ściśle restrykcyjnych dietach (duża ilość wykluczonych pokarmów np. alergicy),
• pacjentów z chorobą Crohna, wrzodziejącym zapaleniem jelit, chorobami zapalnymi jelit, celiakią lub innymi przewlekłymi chorobami prowadzącymi do utraty żelaza lub/i zaburzeń wchłaniania żelaza,
• starsze osoby (ponieważ mogą mieć trudności z wchłanianiem żelaza z pożywienia ze względu na zmniejszoną produkcję kwasu żołądkowego i inne zmiany związane z wiekiem),
• zawodowych sportowców. 

Czy dieta wegetariańska lub wegańska może stanowić przyczynę niedoboru żelaza i ferrytyny? Jakie produkty niezwierzęce bogate w żelazo będą skuteczną alternatywą w przypadku tych diet?

Dieta wegetariańska czy wegańska sama w sobie nie będzie stanowić zagrożenia. Źle zbilansowana dieta wegetariańska czy wegańska, jak każda źle zbilansowana dieta, będzie stanowiła realny problem. Jeśli eliminujemy z diety mięso i produkty odzwierzęce, a jednocześnie nie oferujemy naszemu organizmowi nic w zamian, to może dojść do niedoborów nie tylko żelaza, ale i innych cennych składników. Nie wystarczy, że z dnia na dzień przestaniemy jeść mięso, musimy też zadbać, aby wraz z eliminacją składników, w diecie pojawiły się roślinne źródła białek, mikro- i makroelementów. Istnieją źródła żelaza zarówno zwierzęce, jak i roślinne. W przypadku zmiany schematu żywienia trzeba do tego podejść racjonalnie i jedno zastąpić drugim. Jak na złość, zielone liściaste produkty roślinne, zasobne w żelazo, takie jak szpinak, mają szczawiany i fityniany utrudniające jego wchłanianie. Ponadto sama struktura niehemowa żelaza powoduje straty we wchłanianiu. Z kolei dodatek witaminy C znacząco poprawia wchłanianie żelaza. Trzema mieć to na uwadze, komponując posiłki wegańskie i wegetariańskie.

Jak zakażenia pasożytnicze oddziałują na pracę układu pokarmowego, w tym wchłanianie żelaza i ferrytyny oraz ich funkcje w organizmie?

Zakażenia pasożytnicze mogą mieć wpływ na pracę układu pokarmowego, w tym na wchłanianie żelaza i ferrytyny. Pasożyty, takie jak płazińce (tasiemiec), nicienie czy pierwotniak, oddziałują na funkcjonowanie jelit i procesy trawienne i mogą doprowadzić do mechanicznego uszkodzenia błony śluzowej jelit. Skutkuje to stanem zapalnym oraz zmniejszoną zdolnością do wchłaniania składników odżywczych, w tym żelaza. Ponadto mogą one pobierać żelazo z naszego pożywienia, co prowadzi do niedoboru tego pierwiastka w organizmie. Niektóre pasożyty z kolei produkują  enzymy, które wpływają na procesy trawienne i zakłócają wchłanianie składników odżywczych, w tym żelaza. Zakażenia pasożytnicze mogą również prowadzić do zwiększonego wydalania żelaza i ferrytyny z organizmu, co przyczynia się do spadku poziomu tych składników. W rezultacie prowadzi to do niedoboru żelaza i ferrytyny w organizmie, skutkując stanem niedokrwistości oraz innymi problemami zdrowotnymi.

--

Natalia Stańczak – doktorantka na Uniwersytecie Medycznym, absolwentka studiów magisterskich na kierunku dietetyka. Pasjonatka pysznego jedzenia, badaczka hodowli komórkowych i poszukiwaczka wiedzy. Uwielbia zagłębiać się w różnorodne dziedziny, a jej zainteresowania nie obejmują tylko mikrobiologii i dietetyki, ale także aktorstwo i muzykę.