Należące do mszaków mchy i wątrobowce mogą okazać się skarbnicą ogromnej liczby substancji o potencjale terapeutycznym. Dotyczy to szczególnie wątrobowców. Rośliny te cechują małe rozmiary oraz powolny wzrost. Duża zawartość substancji bioaktywnych w tkankach mszaków wynika prawdopodobnie z przyczyn ewolucyjnych. W trakcie historii rozwoju gatunków rośliny wyższe wykształciły zewnętrzne struktury, takie jak kolce, mające je chronić przed zwierzętami. Mszaki obrały odmienną strategię przetrwania, „inwestując” w zabezpieczenia chemiczne. Rozwijając arsenał związków o potencjale bioaktywnym, zachowały pierwotne małe rozmiary oraz prymitywną morfologię.

Rolą substancji zawartych w tkankach mszaków jest, przykładowo, ochrona przed zjedzeniem przez owady lub chorobami grzybiczymi i bakteryjnymi. Istnieje szansa, że te same związki chemiczne mogą okazać się przydatne w leczeniu schorzeń występujących u ludzi. Z badań wiemy, że mchy i wątrobowce zawierają różnego rodzaju potencjalnie użyteczne substancje, takie jak oligosacharydy, polisacharydy, alkohole cukrowe, aminokwasy oraz kwasy tłuszczowe. Kolejnym istotnym zadaniem jest połączenie składu fitochemicznego tych surowców zielarskich z działaniem terapeutycznym.

Zastosowanie mszaków w medycynie tradycyjnej

Mszaki znalazły różnego rodzaju zastosowanie w tradycyjnych etnomedycynach całego świata. Istnieją źródła wskazujące na to, że Chińczycy, Hindusi oraz rdzenni Amerykanie sięgali po mchy jako wartościowy surowiec zielarski. W tradycyjnej medycynie chińskiej uważano gatunki należące do mchów płonników (Polytrichum sp.) za zioła o właściwościach diuretycznych i przeciwgorączkowych. Zapisy dotyczące zastosowań mchów pochodzą z chińskich ksiąg z XI w. W tradycyjnej medycynie chińskiej właściwości lecznicze przypisano aż 40 gatunkom mszaków. Zalecenia do ich stosowania obejmowały takie schorzenia jak: zapalenie migdałków, choroby dróg moczowych czy zapalenie oskrzeli. Mchy wykorzystywano również jako opatrunki używane przy oparzeniach i chorobach skóry. Indianie z plemienia Seminole używali mchów z gatunków Barbula unguiculata, Bryum capillare oraz Octoblepharum albidum jako leków przeciwzapalnych. Wymienione surowce były tam również używane w formie zewnętrznych okładów.

Często zdarza się, że zastosowania mszaków w etnomedycynach nie mają przełożenia na późniejsze wyniki badań klinicznych i przedklinicznych. Związane jest to z faktem, że wielu gatunkom roślin przypisywano właściwości terapeutyczne, kierując się wiarą w to, iż siła medyczna zioła zapisana jest w jego wyglądzie. Przykładowo, porostnica wielokształtna (Marchantia polymorpha) stanowiła lek stosowany w schorzeniach wątroby, nie ze względu na jej rzeczywiste właściwości, a kształt przypominający ten narząd. Nie był to przypadek odosobniony. Mszaki z rodzaju Riccia wykorzystywano w Himalajach w walce z liszajami i grzybicami. Przy tym zaleceniu terapeutycznym kierowano się okrągłym kształtem plechy, przypominającym chorobowe zmiany skórne. Badania nad Riccia fluitans wskazują na to, że roślina nie zawiera związków o aktywności bakteriobójczej czy antygrzybicznej.

Właściwości przeciwbakteryjne mszaków

Ciekawym aspektem prac badawczych jest obserwacja dotycząca synergistycznego działania składników ekstraktów pozyskanych z mchów. Wykazują one wyższą aktywność niż wyizolowane pojedyncze związki aktywne. Jest to dość często obserwowane zjawisko w przypadku leku roślinnego. Niektórzy naukowcy twierdzą, że aktywność antybakteryjna ekstraktów z mszaków nie jest zasługą samych roślin, a zamieszkujących w ich tkankach organizmów takich jak Penicillium sp. czy cyjanobakterie.

Znaczenie i wykorzystanie mchów w tradycyjnej medycynie ludowej sugeruje, że rośliny te prawdopodobnie charakteryzują się właściwościami antybakteryjnymi. Przeprowadzane współcześnie badania naukowe potwierdzają te przypuszczenia. Poszukiwanie związków bioaktywnych o charakterze bakteriobójczym lub bakteriostatycznym jest szczególnie ważne w sytuacji wzrostu częstości występowania infekcji bakteryjnych opornych na działanie antybiotyków. Przykładem prac naukowych, prowadzonych w tym kierunku, mogą być badania prof. Yoshinori Asakawy z Tokushima Bunri Uniwersity. W trakcie testów jego zespół przebadał aż 1000 gatunków mszaków, spośród 27 000, jakie występują na Ziemi. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że wiedza dotycząca właściwości antybakteryjnych gatunków występujących na terenie Europy jest nadal skąpa. W badaniach nad aktywnością mszaków ciekawą i wartą poruszenia kwestią jest sprzężenie pomiędzy stresem rośliny a wytwarzaniem substancji czynnych. Dane sugerują, że wytwarzają one związki przeciwbakteryjne w odpowiedzi na czynniki stresogenne.

Właściwości przeciwnowotworowe mszaków

Pierwsze badania dotyczące aktywności przeciwnowotworowej substancji zawartych w tkankach mszaków zostały przeprowadzone w 1952 r. przez zespół naukowy pod kierownictwem Beklina. W trakcie prac opisano aktywność ekstraktów z mchu Polytrichum juniperinum w kierunku mięsaka 37 u myszy. Nie udało się jednak naukowcom potwierdzić wyników w praktyce medycznej.

W 1976 r. kolejny naukowiec (Adamek) przedstawił wyniki testów, które świadczyły o tym, że ekstrakty z torfowców mogą mieć potencjalne zastosowanie w terapii niektórych rodzajów ludzkich nowotworów. Rok później zespół badawczy pod kierownictwem Ohta doniósł, że substancje wyizolowane z plech wątrobowców Diplophyllum albicans i D. taxifolium wykazują wysoką aktywność przeciwko linii komórek nowotworowych KB.

Prace badawcze przeprowadzone przez prof. Asakawę oraz współpracowników w 1981 r. wykazały, że mszaki Marchantia palacea, M. polymorpha, M. Tosana, Riccardia multifida oraz Radula perrottetii zawierają fitozwiązki charakteryzujące się cytotoksycznością wobec linii komórek białaczkowych KB. Prof. Asakawa jest naukowcem, który przebadał gigantyczną liczbę gatunków mszaków pod kątem zawartości w ich tkankach substancji bioaktywnych, m.in. wyizolował sekwiterpeny oraz tulipinolid z gatunków Conocephalum supradecompositum, Frullania monocera, F. tamarisci, Marchantia polymorpha, Porella japonica i Wiesnerella denudata. Związki wyizolowane w trakcie prac badawczych posiadają potwierdzone działanie terapeutyczne wobec linii komórek nowotworowych jamy nosowo-gardłowej.

W 1988 r. opublikowano badania podające w wątpliwość aktywność przeciwnowotworową substancji wytwarzanych przez tkanki mszaków. Spjut wykrył obecność cyjanobakterii Nostoc cf. microscopicum w próbkach gatunków, które wykazały największą aktywność w badaniach przeprowadzonych dwa lata wcześniej przez jego zespół. Naukowiec przedstawił hipotezę, że mszaki same z siebie nie wykazują zdolności do wytwarzania substancji przeciwnowotworowych. Związki bioaktwne są wytworami bakterii zamieszkujących ich tkanki.

Znaczenie dalszych badań

Poszerzanie wiedzy o substancjach bioaktywnych zawartych w surowcach roślinnych, ich strukturze chemicznej oraz charakterze farmakologicznym jest głównym kierunkiem współczesnego ziołolecznictwa. Gatunki należące do mszaków są ciekawym, wciąż niedostatecznie poznanym obiektem badawczym. Inspiracją dla przyszłych innowacyjnych badań może być wiedza dotycząca tych roślin, zgromadzona w ziołolecznictwie ludowym.