Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach jest skierowany do wszystkich. Treści przygotowywane są odrębnie dla ogółu społeczeństwa, profesjonalistów medycznych z obszaru lecznictwa zamkniętego i profesjonalistów lecznictwa otwartego. Szczegóły można znaleźć na stronie Europejskiego Dnia Wiedzy o Antybiotykach: http://ecdc2007.ecdc.europa.eu oraz Narodowego Programu Ochrony antybiotyków: www.antybiotyki.edu.pl – komentuje zapytana o zasięg EDWA Anna Olczak-Pieńkowska z Narodowego Instytutu Leków. Głównym zadaniem przedsięwziętych kampanii jest zwiększenie świadomości ogółu społeczeństwa, warstwy rządzącej a także profesjonalistów medycznych dotyczycącej istnienia problemu narastającej i szybko rozprzestrzeniającej się oporności na antybiotyki. Problem znacznego ograniczenia możliwych do zastosowania leków dotyczy zwłaszcza takich bakterii jak Staphylococcus aureus (MRSA),enterokoki (VRE), pałeczki Enterobacteriaceae (Escherichia coli oraz Klebsiella pneumoniae), wieloantybiotykooporne szczepy Pseudomonas aeruginosa, Clostridium difficile.Termin wielolekooporność (MDR, multi-drug resistance) określa się drobnoustrój wykazujący niewrażliwość na co najmniej jeden antybiotyk z trzech lub więcej grup leków przeciwbakteryjnych, mających zastosowanie w leczeniu zakażeń wywołanych przez dany gatunek drobnoustroju. Określeniem XDR (rozszerzona oporność, ang. extensively drug resistance) początkowo charakteryzowano szczepy prątka gruźlicy Mycobacterium tuberculosis. Do opisywania innych bakterii zaczęto go używać później – kryterium zaliczenia do kategorii XDR była liczba antybiotyków, klas, podklas, na które drobnoustrój wykazywał oporność. Obok MDR i XDR istnieje całkowita oporność – PDR (pandrug-resistance). Wszystkie znaczenia, w jakich używa się terminu PDR, sprowadzają się do opisania szczepu opornego na wszystkie stosowane antybiotyki.

Lekooporność a samoleczenie, czyli sami jesteśmy sobie winni

W ramach Europejskiego Dnia Wiedzy o Antybiotykach przeprowadzono wiele działań związanych z edukacją społeczeństwa. Między innymi zwrócono uwagę na problem samoleczenia antybiotykami. „Proces samoleczenia (ang. self-medication) definiuje się jako przyjmowanie leków w  leczeniu sporadycznych, przewlekłych, lub nawracających objawów, czy dolegliwości diagnozowanych przez samego pacjenta bez konsultacji z  lekarzem. Wśród leków wydawanych wyłącznie na podstawie recepty, wyjątkową grupę stanowią leki przeciwdrobnoustrojowe, a  zwłaszcza przeciwbakteryjne podawane ogólnie. Leki te wymagają szczególnej uwagi w kontekście jednego z najistotniejszych problemów współczesnej medycyny – oporności na antybiotyki. Rozpowszechnienie tego zjawiska jest w dużym stopniu wynikiem nadmiernego lub niewłaściwego stosowania antybiotyków, a także braku odpowiednich działań kontrolnych i interwencyjnych. Racjonalna decyzja o włączeniu antybiotyku do  terapii wymaga aktualnej wiedzy mikrobiologicznej, farmakologicznej i epidemiologicznej, a  antybiotykoterapia powinna odbywać się wyłącznie według wskazań lekarza, zazwyczaj po wykonaniu niezbędnych badań diagnostycznych. Dlatego właśnie zgodnie z zaleceniami WHO, EMA oraz polskiego prawa farmaceutycznego leki przeciwbakteryjne powinny być wydawane wyłącznie na receptę. – odsyła do biuletynu mgr Anna Olczak. Polska  wyróżnia się na tle krajów Europejskich pod względem restrykcji w rejestracji leków stosowanych w zakażeniach bakteryjnych. Niezgodnie z założeniami polityki Unijnej, posiada w wykazie leków OTC pochodną nitrofuranu (chemioterapeutyk), zarejestrowaną do leczenia zakażeń dolnych dróg moczowych.

Mimo klarownej sytuacji prawnej dotyczącej pozostałych produktów leczniczych, często obserwować można zjawisko samoleczenia antybiotykami bez konsultacji lekarskiej. Zdaniem farmaceutów, bezpośrednio stykających się z pacjentami próbującymi otrzymać lek bez recepty, wynika to ze zbyt dużych kolejek, braku zaufania do lekarza prowadzącego, pozostałością leku po poprzednich – skutecznych kuracjach. Konsekwencje niewłaściwego użycia antybiotyków nie dotyczą tylko pacjenta – mogą sprzyjać także globalnemu zagrożeniu lekooporności. Ocena i porównanie zjawiska samoleczenia antybiotykami w Europie, były celem badania SAR (ang. Study on self-medication with antibiotics and resistance), które podjęto w ramach Europejskiej Sieci Monitorowania Antybiotykooporności oraz Europejskiej Sieci Monitorowania Konsumpcji Antybiotyków. Najpopularniejsze antybiotyki stosowane bez konsultacji z lekarzem to amoksycylina i amoksycylina z  kwasem klawulanowym. Nadmierne stosowanie amoksycyliny przyczyniło się do rozwoju oporności Haemophilus influenzae, Streptococus pneumoniae. Niepokojące jest, że tym co skłania do podjęcia samoleczenia jest ból gardła i katar – objawy charakterystyczne dla infekcji wirusowych. W edukacji pacjentów, także w aptece gdy próbują zdobyć preparat, ważne jest by uświadomić ich, że antybiotyki są nieskuteczne w leczeniu grypy. Dla wielu osób informacje dotyczące samoleczenia i związanej z nim lekooporności mogą  wydać się oczywiste. Aby jednak ograniczyć ten proces i bardziej uściślić racjonalne stosowanie antybiotyków konieczne są ciągłe działania edukacyjne na temat ich stosowania. W dzisiejszych czasach, gdy wiedza dotycząca medycyny jest łatwo dostępna coraz częściej pojawiają się pacjenci świadomi, którzy są zainteresowani zarówno tym, jakie leki przyjmują, jak i na co są chorzy, czy ich leki są refundowane i czy można je kupić taniej. Zdarza się, że tacy pacjenci sami szukają sposobu na wyleczenie swoich dolegliwości i próbują stosować antybiotyki samodzielnie. Samoleczenie nie jest niczym złym. Należy jednak pamiętać, że można je podejmować jedynie po samodzielnym rozpoznaniu choroby bez konieczności wizyty u lekarza. Nie dotyczy to zakażeń, ustalania ich etiologii, ani leczenia antybiotykami – grupą leków objętych szczególnym nadzorem.

W kilku krajach Europy, niestety bez udziału Polski, obserwuje się malejącą tendencję stosowania antybiotyków u pacjentów ambulatoryjnych skorelowaną z antybiotykoopornością bakterii najczęściej odpowiadających za zakażenia u tych pacjentów. W wielu krajach antybiotykooporność pozostaje w stagnacji lub rośnie, pojawia się oporność całkowita. Taka tendencja jest niepokojąca, ponieważ w fazie badań i rozwoju znajduje się bardzo niewiele związków, które byłyby potencjalnie aktywne przeciwko tym szczepom i mogłyby być wprowadzone do obrotu w okresie najbliższych 5-10 lat.

redaktor Magdalena Szkup serdecznie dziękuje Pani Annie Olczak za pomoc w stworzeniu artykułu.