Czym jest borelioza?

Borelioza znana jest również jako choroba z Lyme lub krętkowica kleszczowa. Jej nazwa wywodzi się od miasteczka Lyme w Stanach Zjednoczonych, gdzie przedstawiono opis aż 12-stu przypadków zapalenia stawów u dzieci, które miały związek ze zmianami występującymi na powłokach skórnych po ukąszeniu kleszczy. Wywoływana jest przez bakterie o spiralnym kształcie, które należą do krętków: Borrelia burgdorferi, Borrelia garinii, Borrelia afzelii oraz Borrelia japonica. Przenoszona zostaje na człowieka i niektóre zwierzęta przez kleszcze z rodzaju Ixodes. Ich aktywność jest największa, gdy odnotowywane są wysokie temperatury i wysoka wilgotność otoczenia. Sezon na kleszcze rozpoczyna się wczesną wiosną, a kończy późną jesienią. Borelioza to choroba, która u części pacjentów przebiega łagodnie, podczas gdy u pozostałych potrafi doprowadzić do całkowitego wyniszczenia organizmu. Borelioza, syfilis, dur pierwotny czy leptospiroza to choroby wywoływane przez bakterie należące do krętków. Wszystkie mają jedną zasadniczą wspólną cechę – często przypominają inne choroby i są trudne do zdiagnozowania. Zdarza się, że pomimo uzyskania negatywnego wyniku testu laboratoryjnego na boreliozę pacjent choruje. Dlatego często wykrycie boreliozy wymaga wykonania wielu badań potwierdzających zakażenie.

Tajemnica boreliozy

Krętek boreliozy stanowi wyjątek – znacząco różni się od innych bakterii, które zostały dokładnie zbadane. Borrelia burgdorferi posiada doskonałą zdolność samodzielnego przemieszczania się zarówno w obrębie tkanek jak również w układzie krwionośnym. Sprawny ruch zapewniają jej liczne wici znajdujące się na całej jej długości. Spiralny kształt warunkuje potrójna ściana komórkowa. Od innych bakterii odróżnia ją obecność dodatkowej żelatynowej osłonki zbudowanej z proteoglikanów. Stanowi ona ochronę przez działaniem układu odpornościowego gospodarza. Ponadto nie wiadomo dokładnie na jakiej zasadzie funkcjonuje materiał genetyczny krętka boreliozy w czasie jego podziału. Jest on zlokalizowany wzdłuż wewnętrznej błony komórkowej. Nie występują wyraźne chromosomy na terenie cytoplazmy jak ma to miejsce w przypadku większości bakterii znanych w świecie nauki. Borrelia burgdorferi replikuje swoje DNA, po czym jest ono deponowane w pewnym odcinku ściany komórkowej. Następnie zostaje on poddany procesowi egzocytozy i trafia do organizmu człowieka.

Objawy choroby z Lyme

W przebiegu boreliozy wyróżnia się zwykle trzy fazy: wczesną (infekcji zlokalizowanej), wczesną rozsianą oraz późną. W okresie od 3 dni do ok. 3 tygodni od ukąszenia przez kleszcza może pojawić się (ma to miejsce jedynie w  ok. 50% przypadków) wysoce charakterystyczny objaw choroby, tzw. rumień wędrujący. Typowy rumień opisywany w literaturze ma postać owalnej, zaczerwienionej zmiany skórnej, która rozszerza się ku obwodowi. W tej fazie choroby mogą współwystępować objawy grypopodobne.
U części chorych ta faza choroby nie wystąpi, dopiero w późniejszym okresie pojawią się objawy stadium rozsianego – zapalenie stawów, neuroborelioza lub zapalenie mięśnia sercowego. Dość charakterystycznym powikłaniem w boreliozie jest zapalenie nerwu twarzowego. Po upływie miesięcy lub lat od zakażenia, mogą wystąpić objawy boreliozy późnej, w tym poważne zaburzenia układu nerwowego i dysfunkcja układu ruchowego.

Jak rozpoznać i leczyć boreliozę

W klasycznym ujęciu, diagnostykę laboratoryjną w boreliozie opiera się o metody serologiczne i dwuetapowe podejście. Jako pierwszy wykonuje się test ELISA, który wykrywa przeciwciała klasy IgM pojawiające się w układzie krwionośnym po upływie około miesiąca od zakażenia oraz IgG wykrywane miesiąc później. W przypadku dodatniego wyniku testu stosuje się test potwierdzający – Western Blot. Przy wystąpieniu neuroboreliozy, szuka się specyficznych przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym. Należy pamiętać, że skuteczność diagnostyczna testów serologicznych w boreliozie jest ograniczona. Wyniki badań powinny być rozpatrywane zawsze w odniesieniu do obrazu klinicznego.

Zasadnicze znaczenie dla rozpoznania ma ocena kliniczna – wywiad oraz ocena obrazu objawów, natomiast stosowana kombinacja metod diagnostyki laboratoryjnej służy wsparciu procesu diagnozy. W leczeniu boreliozy stosuje się antybiotyki: tetracykliny, cefalosporyny
 i inne. Pomocna w diagnozie laboratoryjnej może być metoda PCR – Polymerase Chain Reaction, która nie opiera się na odpowiedzi immunologicznej organizmu (na analizie przeciwciał). Badanie wykrywa DNA bakterii i może być wykonywane z krwi, moczu, płynu stawowego lub mózgowo - rdzeniowego. Można je wykonać już w pierwszych dniach od zakażenia. Leczenie boreliozy nie należy do łatwych, ze względu na fakt, że krętki boreliozy bardzo wolno się dzielą – w ciągu 12 - 24 h podczas gdy gronkowce czy paciorkowce tylko
w ciągu 20 minut. Wiele antybiotyków działa poprzez uszkadzanie ściany komórkowej, dlatego mogą one niszczyć bakterie tylko w czasie ich podziału. Powolny podział Borrelli jest jednym z czynników utrudniających skuteczną antybiotykoteriapię

O grupach najbardziej narażonych na boreliozę, stosowanym leczeniu oraz powikłaniach
w wywiadzie odpowiada wiceprezes Stowarzyszenia Chorych na Boreliozę – Rafał Reinfuss:

Kto jest najbardziej narażony na boreliozę?

Jeśli chodzi o boreliozę i inne choroby odkleszczowe to grupami najbardziej narażonymi na zachorowanie są leśnicy, pracownicy leśni, zbieracze runa leśnego, pracownicy utrzymania zieleni oraz rolnicy. Natomiast należy pamiętać, że zarażone kleszcze występują w dużym odsetku (20 - 40%) również w naszych miastach - w parkach, na skwerach i w przydomowych ogródkach, wszędzie tam, gdzie występują ich główni żywiciele pośredni - gryzonie i ptaki. Spora grupa chorych (spośród tych, którzy kojarzą w ogóle ukąszenie kleszcza) wskazuje na miejsca w bezpośrednim sąsiedztwie siedzib ludzkich i na tereny rekreacyjne, jako na miejsce kontaktu z tym pajęczakiem i w konsekwencji, miejsce zakażenia.

Czy w przypadku boreliozy istnieje skuteczne leczenie?

Oczywiście. Występuje tu jedna zasadnicza prawidłowość - im wcześniej wykryta choroba, tym większa szansa zupełnego wyleczenia choroby. Generalnie rzecz biorąc, w pierwszym stadium choroby, na etapie infekcji zlokalizowanej, przy odpowiednio prowadzonej terapii (odpowiednią dawką leków przez odpowiedni czas) podaje się zwykle ponad dziewiećdziesięcioprocentową skuteczność leczenia. Dane te odnoszą się do terapii zalecanej w tej fazie choroby przez ILADS (International Lyme Associated Diseases Society). 
Choroba w stadium rozsianym staje się już problematyczna w leczeniu, a co za tym idzie rokowanie się pogarsza. Między bajki należy włożyć nadal mocno zakorzeniony w środowisku medycznym mit, jakoby borelioza w każdej fazie choroby bardzo dobrze poddawała się leczeniu i notowała pełną wyleczalność przy użyciu standardowych, krótkich (4 - 8 tygodni) monoterapii. W każdej klinice chorób zakaźnych znajdziemy sporą podgrupę pacjentów, którzy są ponownie (często wielokrotnie) hospitalizowani z powodu objawów aktywnej infekcji, które utrzymują się lub nawracają pomimo zastosowania standardowej, krótkiej terapii. Borelioza począwszy od fazy rozsianej wymaga kompleksowego podejścia i często długiego leczenia skojarzoną antybiotykoterapią.

Jakie powikłania są najczęściej diagnozowane w przebiegu boreliozy?

Najczęściej opisywane powikłania boreliozy dotyczą układu nerwowego, kostno - stawowego oraz serca. Natomiast należy pamiętać, że nieleczona (lub nieskutecznie leczona) krętkowica może objąć każdy narząd i każdy układ ciała (pamiętajmy że kiła jest również krętkowicą, krętek Borrelia natomiast jest znacznie lepiej wyposażony ewolucyjnie niż Treponema pallidum). Jeśli borelioza trwa miesiące lub lata, u pacjenta będą z reguły obecne zaburzenia z wielu narządów i układów ciała. Skala tego zjawiska znajduje odzwierciedlenie w szerokim spektrum błędnych diagnoz z jakimi spotykają się chorzy na boreliozę (począwszy od diagnoz neurologicznych i reumatologicznych, poprzez kardiologię, gastroenterologię, endokrynologię i inne - na psychiatrii skończywszy). Opisaliśmy to dość dokładnie w naszym raporcie pt. "Wybrane problemy chorych na boreliozę w Polsce w świetle powszechnie stosowanych standardów diagnozowania i leczenia" (zobacz tutaj), przygotowanym na potrzeby rozmów w Ministerstwie Zdrowia. Borelioza w stadium rozsianym i późnym jest skomplikowaną chorobą przewlekłą, która wymaga fachowego podejścia internistycznego, ze wsparciem wielospecjalistycznym jeśli takie jest potrzebne.