Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, w piśmiennictwie anglojęzycznym występujące jako EFA – Essential Fatty Acids, to inaczej kwasy tłuszczowe egzogenne. Dlaczego niezbędne? Ponieważ ich synteza nie zachodzi w ludzkim organizmie, dlatego muszą być dostarczone z pokarmem, w przeciwieństwie do kwasów endogennych. Wśród NNKT rozróżnia się grupę kwasów wielonienasyconych, które posiadają więcej niż jedno podwójne wiązanie węgiel-węgiel (C-C) w łańcuchu węglowodorowym reszty kwasowej. Istotny jest fakt, że nie wszystkie NNKT zbudowane są tak samo, a różnica w ich budowie polega na umiejscowieniu ostatniego podwójnego wiązania w łańcuchu węglowym.  W kwasach omega-3 znajduje się on przy trzecim od końca atomie węgla, w omega-6 przy szóstym, a w omega-9 przy dziewiątym. Kwasy NNKT określa są również jako grupa witamin F, niezbędna w diecie, bowiem potrzebna jest do tworzenia ważnych związków chemicznych. O istotnej korzyści suplemenetacji kwasami NNKT, w szczególności kwasem linolowym (należącym do omega-6) i alfa-liponowym (należącym do omega-3) wiemy już bardzo dużo, a trend na suplementację tymi związkami wydaje się nie słabnąć, co zdecydowanie wydaje się być korzystne dla zdrowia.

Mniej znany, niezwykle ważny

Znacznie rzadziej wspominanym i niejako niedocenionym przez pacjentów i lekarzy, jest także należący do NNKT - kwas gamma-linolenowy (GLA). Jak wskazują liczne, przeprowadzone na całym świecie badania kliniczne jest on niezwykle istotny dla naszego organizmu. Poza tym, nie pozyskuje się go z rybich wątrób (w przeciwieństwie do kwasu eikozapentaenowy [EFA] i dokozaheksaenowego [DHA]) , ale z nasion tak powszechnie wystepujących roślin, jak - wiesiołek, ogórecznik czy czarna porzeczka. GLA jest omega-6 wielonienasyconym kwasem tłuszczowym (Polyunsaturated Fatty Acid - PUFA). Jego cząsteczka składa się z 18 atomów węgla połączonych trzema podwójnymi wiązaniami. W literaturze znaleźć można również inne nazwy tego kwasu: 18: 3n-6; Kwas 6,9,12-oktadekatrienowy; cis-6, cis-9, cis-12- kwas oktadekatrienowy i kwas gamolenowy. GLA występuje naturalnie we frakcji kwasów tłuszczowych niektórych olejów roślinnych. Należą do nich: olej z wiesiołka (EPO - Evening Primrose Oil), olej z ogórecznika, olej z czarnej porzeczki i olej z nasion konopi. Co ciekawe, GLA występuje także w niektórych grzybach.

Powstawanie i metabolizm GLA

W ludzkim organizmie GLA produkowany jest w znikomych ilościach, a powstaje jako metabolit końcowy z kwasu linolenowego dzięki takim enzymom, jak: delta-5 i delta-6 desaturaza. Chociaż GLA należy do NNKT, nazywany jest często kwasem warunkowo niezbędnym. Wspomniana niezbędność pojawia  się wtedy, gdy w organizmie spada aktywność enzymu delta-6-desaturazy. Co istotne, powstawanie GLA jest uzależnione nie tylko od obecności enzymów. Na jego syntezę korzystnie wpływa cynk, witaminy B3, B6, C i E oraz magnez. Hamująco na powstawanie GLA wpływają zaś czynniki  zewnątrzpochodne takie  jak: wiek, picie kawy i alkoholu, obniżony poziom insuliny, niedoczynność tarczycy oraz podwyższenie poziomu glikokortykoidów. Spadek syntezy GLA powodowany jest także nieprawidłowymi zachowaniami żywieniowymi - spożywaniem nasyconych kwasów tłuszczowych typu trans oraz pokarmów zawierających cukry proste (glukoza, fruktoza) w nadmiernych ilościach, diety niskotłuszczowe oraz niedobór białka w diecie. Warto także zaznaczyć, że niekontrolowana suplementacja kwasami omega-6 może doprowadzić do wzrostu poziomu kwasu arachidonowego w organizmie, a w konsekwencji do produkcji niekorzystnych, prozapalnych prostaglandyn typu 2.

GLA jest metabolizowany do 20-węglowego wielonienasyconego kwasu tłuszczowego DGLA, który jest następnie utleniany do prostaglandyny E1 (PGE1). PGE1 ma zdolności łączenia się z receptorami powierzchniowymi komórek mięśni gładkich, doprowadzając do zwiększonego poziomu komórkowego 3',5'-cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP), który bierze udział w wielu reakcjach biochemicznych jako element transdukcji sygnału. PGE 1 z kolei metabolizowane są do jeszcze mniejszych cząstek, głównie kwasów dikarboksylowych, wydalanych z organizmu z moczem. Obydwa kwasy - GLA i DGLA - nie występują normalnie w wolnym stanie, ale jako składniki fosfolipidów, trójglicerydów, lipidów neutralnych oraz estrów cholesterolu, które głównie znaleźć można w błonach komórkowych. Kwas gamma-linolenowy, dzięki przemianie do PGE 1 ma działanie przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe, antyproliferacyjne oraz obniżające poziom lipidów w surowicy krwi. Poza tym, należy pamiętać, że  NNKT (w tym GLA) są ważnym składnikiem budulcowym fosfolipidowych błon komórkowych odpowiadając za ich integralność i płynność.

Wykorzystanie GLA w terapii i praktyce klinicznej

Astma

Choroby takie jakie astma i stany zapalne z powodzeniem leczone są inhibitorami leukotrienów i antagonistami receptorów leukotrienowych. W literaturze naukowej istnieje szereg doniesień na temat zahamowania działania leukotrienów za pomocą suplementacji NNKT, a w szczególności GLA i EPA. Amerykańscy naukowcy przeprowadzili randomizowane, podwójnie ślepe i z udziałem placebo badanie, w którym wzięło udział czterdziestu trzech pacjentów z astmą. Pacjenci otrzymywali dziennie 10 g emulsji zawierającej 0,75 g GLA i 0,5 g EPA albo 15 g. Wyniki badania wykazały,  że u pacjentów spożywających 10 g lub 15 g badanej emulsji, poziom leuktorienów znacząco zmalał w stosunku do grupy otrzymującej placebo, zmniejszyło się również użycie inhalatorów przez pacjentów w tych grupach. Jak widać, uzyskane rezultaty wskazują, że chorzy na astmę powinni być suplementowani GLA i EPA w celu obniżenia poziomu leukotrienów,  co w konsekwencji przyczynia się istotnie do złagodzenia objawów astmy.

Atopowe zapalenie skóry (AZS)

Zaburzony metabolizm kwasu linolenowego od dawna obserwowany był w AZS. U chorych cierpiących na to schorzenie zahamowana jest konwersja kwasu LA do GLA. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu  lat  świat naukowy podzielił się niejako zgodnie z opinią badaczy na temat roli suplementacji GLA w leczeniu AZS. Donoszono o poprawie kondycji pacjentów (zmniejszony odczyn zapalny i świąd), jednak zmiany te nie były statystycznie znaczące. Już w latach 90-tych, grupa naukowców z kilku ośrodków naukowych przeprowadziła wieloośrodkowe badanie, w którym wzięło udział 179 pacjentów z AZS, którym podawano 4 g oleju z wiesiołka (EPO) dziennie przez 12 tygodni. Po zakończeniu badania, u 62% chorych stwierdzono znaczącą poprawę w zakresie objawów choroby, ocenianą za pomocą standaryzowanego kwestionariusza klinicznego. W 2003 roku zaś,  grupa naukowców z Holandii badała wpływ suplementacji EPO zawierającego 100 mg GLA oraz oleju słonecznikowego jako placebo przez 6 pierwszych miesięcy życia na wystąpienie i ciężkość objawów atopowego zapalenia skóry u tych dzieci, a także na poziom immunoglobuliny E w surowicy krwi u badanych. Wyniki tego badania wykazały, że wczesna suplementacja GLA nie chroni dzieci wysokiego ryzyka przed zachorowaniem na AZS, jednak u dzieci suplementowanych objawy choroby w późniejszych latach są znacznie łagodniejsze. Jedno z ostatnich badań, dotyczące wpływu suplementacji GLA u osób z objawami suchej skóry i atopowego zapalenia skóry średniego stopnia zostało przeprowadzone przez  japońskich naukowców. W badaniu wzięło udział 130 osób z objawami AZS lub suchej skóry. Wykazano,  że suplementacja poprawiła funkcjonowanie bariery skórnej u wszystkich pacjentów.

Choroba włóknisto-torbielowata sutka

Choroba lub zwyrodnienie włóknisto-torbielowate sutka spotykane jest także jako mastodynia czy cykliczna mastalgia. Jest to schorzenie, w czasie którego dochodzi do bolesnego obrzęku gruczołów piersiowych, zazwyczaj w okresie 1-2 tygodni przed krwawieniem menstruacyjnym. Oprócz dyskomfortu, który objawia się bólem i obrzękiem zapalnym bardzo często obserwuje się formowanie  torbieli w obrębie gruczołu. Podłoże tej dolegliwości nie jest znane, jednak niektórzy wysnuwają przypuszczenia, że czynnikiem który może mieć istotny wpływ na powstawanie tego schorzenia jest zaburzenie równowagi pomiędzy poszczególnymi NNKT w organizmie. Wyniki kilku badań analizujących wpływ oleju z wiesiołka na objawy mastodynii spowodowały, że suplementacja  EPO  od kilku lat zalecana jest kobietom z tą dolegliwością.

Zespół napięcia przedmiesiączkowego

Suplement zawierający 9% GLA, występujący na rynku pod nazwą  Efamol, został wykorzystany w badaniu klinicznym 68 kobiet w wieku 21-48 lat z objawami zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Kobietom podawano codziennie dwie kapsułki suplementu przez trzy dni przed spodziewaną menstruacją. Wyniki badań wykazały, że ponad 60%  badanych zgłosiło całkowite ustąpienie objawów, ok.  20% częściową ulgę w symptomach, a tylko 15% nie odczuło żadnej różnicy w łagodzeniu objawów.

Choroby oczu

Literatura naukowa wskazuje, że GLA może być także pomocne w leczeniu pacjentów z chorobami oczu. Z badań wynika, że doustnie podawany olej z wiesiołka był skuteczniejszy niż oliwa z oliwek (placebo) w zmniejszaniu objawów zespołu suchego oka i w poprawie komfortu użytkowania miękkich soczewek kontaktowych. Udowodniono również, że pacjenci, którzy poddawani są laserowej korekcji wzroku cierpią czasami z powodu objawu niepożądanego, jakim jest częściowe zamglenie rogówki. Badanie podjęte przez włoskich naukowców obejmowało  grupę 18 kobiet i 22 mężczyzn, którym podawano doustnie suplement  zawierający kwasy LA i GLA, karoten, witaminy z grupy B oraz miedź i cynk. Pacjenci przyjmowali suplement przed i przez 30 dni po zabiegu korekcji wzroku. Wykazano statystycznie znaczącą różnicę w zmniejszeniu pozabiegowego ryzyka zamglenia rogówki w grupie przyjmującej suplement. Innym badaniem potwierdzającym korzystny wpływ GLA na schorzenia oczu, było  kontrolowane placebo badanie kliniczne angażujące 26 pacjentów ze zdiagnozowanym zespołem suchego oka w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów. Pacjenci przyjmowali doustnie 28,5 mg kwasu linolenowego (LA) i 15 mg GLA dwa razy dziennie przez 45 dni. W grupie przyjmującej NNKT zaobserwowano statystycznie znaczące zmiany, w porównaniu z placebo - u pacjentów nastąpiło zmniejszenie odczynu zapalnego na powierzchni oka oraz redukcję objawów tzw. suchego oka.

Choroby serca i naczyń

Powszechnie wiadomo, że kwasy omega-3 wykorzystywane są w profilaktyce chorób serca i naczyń. Udowodniono bowiem, że zarówno suplementacja tymi kwasami, jak i spożywanie pokarmów obfitych w NNKT omega-3 w znaczący sposób zmniejsza ryzyko arytmii, zawału mięśnia sercowego, udaru mózgu czy nagłej śmierci sercowej, u pacjentów z przebytym zawałem. Wyniki licznych badań potwierdzają, że kwasy omega-3 zapobiegają rozwojowi miażdżycy poprzez spowolniony rozwój blaszek miażdżycowych oraz profilaktykę tworzenia się zakrzepów w tętnicach. W praktyce kardiologicznej stosuje się również kwasy omega-3 w celu obniżenia frakcji LDL cholesterolu i trójglicerydów u osób z wysokim cholesterolem całkowitym, a także wysokiego ciśnienia tętniczego. W leczeniu i profilaktyce nadciśnienia wykorzystuje się także kwasy omega-6, które podaje się pacjentom w formie doustnej - same lub w skojarzeniu z kwasami omega-3.

Nadwaga

Badania przeprowadzone przez zespół szwedzkich naukowców wykazały, że że oleje roślinne mogą być również pomocne w walce z otyłością. W podwójnie ślepym badaniu klinicznym, w którym zaangażowano 47 pacjentów wykazano, że suplementacja olejem z wiesiołka spowodowała nieznaczny, ale stały spadek wagi. Ciekawą była obserwacja, że był on największy o osób, których i matka i ojciec zmagali się z otyłością.

Neuropatia cukrzycowa

Uważa się, że także pacjenci z zaawansowaną cukrzycą mogą odnieść korzyść z suplementacji GLA. Niesamowite wyniki przyniosło podwójnie ślepe, kontrolowane placebo badanie kliniczne z udziałem 111 pacjentów z neuropatią cukrzycową, którym podawano 480 mg GLA przez rok, wykazało znaczącą poprawę wszystkich objawów i parametrów, jak np. siła mięśniowa, odruchy ścięgniste, odczuwanie zimna i ciepła czy czucie powierzchowne, w porównaniu z placebo. Wyniki tego badania zostały opublikowane w czasopiśmie "Diabetic Care". W innym badaniu, w którym uczestniczyło 22 pacjentów z dystalną neuropatią cukrzycową również zaobserwowano znaczącą poprawę stanu pacjentów po przyjmowaniu dawki 360 mg GLA przez 6 miesięcy.

Nowotwory złośliwe

Pozytywne wyniki otrzymano także  w badaniach nad zastosowaniem GLA w profilaktyce nowotworowej. Wykazano, że kwas gamma-linolenowy zachowuje się jak czynnik cytotoksyczny oraz wspomaga chemioterapię. Przypuszcza się, że w leczeniu raka sutka, GLA w połączeniu z tamoxifenem zdaje się oddziaływać na receptory estrogenowe, hamując ich ekspresję. Takie obserwacje miały miejsce zarówno w badaniach na zwierzętach, jak i na ochotnikach ludzkich. Dodatkowo, zaobserwowano także redukcję ekspresji estrogenów receptorowych w grupie przyjmującej GLA. Innym bardzo ciekawym badaniem było sprawdzenie czy GLA może wspomóc transport przezskórny tamoxifenu dostarczanego pacjentowi w postaci plastrów. Okazało się, że olej wiesiołka i zawarty w nim GLA jest znakomitym nośnikiem dla leku, ponieważ lek z plastrów połączony z tamoxifenem dostawał się do gruczołu piersiowego szybciej niż ten pozbawiony GLA. Co więcej, inne doniesienie naukowe z lat 90-tych potwierdza, że GLA, zwłaszcza ten występujący w oleju wiesiołka, może hamować wzrost guzów w sutku poprzez aktywację dekarboksylazy ornityny w nowotworze. Z kolei badania in vitro pokazały, że NNKT, w szczególności GLA, może wzmacniać efekty działania leku paclitaxel, chemioterapeutyku stosowanego w leczeniu raka jajnika i sutka. NNKT mogą się również okazać skuteczne w leczeniu nowotworów, które nie odpowiadają na inne rodzaje terapii. W badaniu klinicznym nad glejakami mózgu zaobserwowano wydłużone przeżycie u pacjentów, którym podawano 1 mg GLA do płynu mózgowo-rdzeniowego przez 7 dni. Także inne badanie in vitro potwierdziło antynowotworowe działanie GLA. Wykazano, że GLA indukuje apoptozę izolowanych limfocytów B pochodzących od chorych na przewlekłą białaczkę.

Zespół ostrej niewydolności oddechowej

Jak wspomniano wcześniej GLA wykazuje działanie przeciwzapalne. Mechanizm tego działania sprawdzano w badaniu klinicznym, w którym wzięli udział pacjenci cierpiący na zespół ostrej niewydolności oddechowej. W randomizowanym, podwójnie ślepym, kontrolowanym placebo i wieloośrodkowym badaniu analizowano wpływ diety dojelitowej suplementowanej EPA, GLA i antyoksydantami przez co najmniej 7 dni u 146 pacjentów. U wszystkich zaobserwowano znaczne zmniejszenie odczynu zapalnego oraz zmniejszone gromadzenie się neutrofili w płucach. Dodatkowo wykazano, że NNKT i przeciwutleniacze wykazywały także korzystny wpływ na wymianę gazową w płucach, skracały czas koniecznej mechanicznej wentylacji oraz długość pobytu na oddziale intensywnej terapii, a także zmniejszały ryzyko niewydolności narządowej.

Zespół Reynauda

Schorzenie to charakteryzuje się wyjątkową wrażliwością na niskie temperatury, która objawia się silnymi dolegliwościami bólowymi pochodzenia naczyniowego, przede wszystkim w obrębie dłoni. Wykazano, że duże dawki oleju z wiesiołka mogą być przydatne w leczeniu tej choroby. Zaobserwowano, że pacjenci, którzy przyjmowali GLA mieli mniejsze dolegliwości bólowe niż pacjenci z grupy przyjmującej placebo.

Suchość skóry i przeznaskórkowa utrata wody u osób starszych

Starzenie się organizmu, prócz tak wielu obserwowanych zmian w stanie zdrowia człowieka, wiąże się także ze zmianami w naskórku i skórze właściwej osób starzejących się, a homeostaza skóry u osób starszych jest zawsze zakłócona. Uporczywe swędzenie skóry suchej jest często obserwowane. Już w latach dziewięćdziesiątych zauważono to nawet u zdrowych osób w podeszłym wieku. Naukowcy zaobserwowali, że możliwe jest stabilizowanie zakłóconej homeostazy skóry poprzez suplementację NNKT, takimi jak GLA i LA. Suplement diety z olejów zawierających GLA pomija etap metaboliczny, w którym LA przekształcane jest w GLA z udziałem delta- 6-desaturazy. Taka suplementacja może również rekompensować brak EFA w stanach związanych z upośledzoną aktywnością delta-6 desaturazy, jak np. w cukrzycy, wyprysku atopowym lub podczas fizjologicznego starzenia się. Niemieccy naukowcy postanowili zbadać wpływ suplementacji kwasem gamma-linolenowym na jakość skóry u osób w podeszłym wieku oraz na stan błon komórkowych erytrocytów. W badaniu udział wzięło 29 zdrowych osób w podeszłym wieku. Otrzymywały one dzienną dawkę 360 mg lub 720 za GLA przez dwa miesiące w postaci oleju z ogórecznika zamkniętego w kapsułkach żelatynowych. Następnie za pomocą pomiaru naskórkowej utraty wody,  oceniany był wpływ kwasów tłuszczowych pochodzących z trawionego oleju z ogórecznika lekarskiego na funkcjonowanie bariery skórnej. Badanie wykazało, że pochodzący z ogórecznika GLA w sposób statystycznie znaczący poprawia funkcjonowanie bariery skórnej u badanych osób, o czym świadczyła zmniejszona o średnio 10,8% utrata wody przeznaskórkowej. Co więcej, po 2 miesiącach suplementacji GLA, odsetek uczestników określających stan swojej skóry jako suchą zmalał z 42% do 14%, poprawiła się również znacznie jakość życia pacjentów, ponieważ zmniejszyło się w sposób wyraźny odczuwanie przez nich świądu. Pozytywne obserwacje naukowe tłumaczone są faktem pojawienia się korzystnych zmian w błonach komórkowych erytrocytów - ilość GLA i DHGLA w błonach tych komórek była znacznie wyższa.

Dodatkowo zaobserwowano, że GLA doskonale sprawdza się w w walce z bezsennością, w zapaleniu przyzębia,  w opóźnionej dyskinezie, leczeniu zmian skórnych u pacjentów z mocznicą i poddawanych dializie.

Suplementacja - bezpieczeństwo i dawkowanie

Poza istotną rolą GLA w stanach chorobowych, suplementacja wybranymi NNKT jest kluczowa w przypadku osób, które spożywają duże ilości białka z dużymi ilościami tłuszczu (tzw. dieta Zachodu - Western Diet), kiedy spożycie kwasów omega-6 jest co najmniej dziesięciokrotnie większe niż kwasów omega-3. Poza tym, podczas obróbki termicznej i konserwowania żywności charakterystycznej dla takiego sposobu odżywiania, duża ilość kwasów omega-3 zostaje zniszczona lub poddana oksydacji. Taka dieta wybitnie zaburza prawidłowy metabolizm NNKT w organizmie oraz zmniejsza ich biodostępność.

GLA jest związkiem bezpiecznym. Charakteryzuje się wysokim profilem bezpieczeństwa u dzieci i osób dorosłych. Wśród rzadko występujących objawów niepożądanych wymienia się biegunki, odbijania i wzdęcia. Z badań klinicznych wynika, że przyjmowanie GLA w dawce nawet do 2,8 g dziennie jest dobrze tolerowane. Warto jednak pamiętać, że dawkowanie GLA zależne jest od wieku. GLA powinien być podawany razem z jedzeniem, aby uniknąć ewentualnych niepożądanych reakcji ze strony przewodu pokarmowego.

Przytoczone powyżej dowody naukowe wyraźnie wskazują jak silne i znacząco korzystne jest działanie GLA w różnych stanach chorobowych organizmu. Pomaga on zarówno zapobiegać, niwelować objawy, jak i leczyć. Spektrum wykorzystania tego związku jest tak szerokie, że aż ciężko wyobrazić sobie, że nie do końca znane jest jego korzystne działanie. Dodatkowo fakt, że źródłem jego występowania są znane nam doskonale rośliny, z których tworzy się coraz więcej dostępnych olejów i suplementów, powinien nas tymbardziej zachęcić do włączenia GLA w naszą codzienną dietę.