Opis botaniczny rośliny

Ostropest plamisty, należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). Występuje on w dwóch odmianach tj. Silybum. marianum oraz  Sylibum. eburneum coss. Roślina ta pochodzi z rejonów Morza Śródziemnego i jest szeroko rozpowszechniona na całym świecie. Jej naturalnym środowiskiem są pobocza dróg, uprawy rolne i ogrody, w szczególności gleby piaszczyste, jak i cięższe gleby gliniaste. Ze względu na jej zastosowanie lecznicze w Europie i Ameryce Północnej podjęto także próby hodowli tej rośliny.

W Polsce uprawy ostropestu plamistego zlokalizowane są głównie w Wielkopolsce, na Lubelszczyźnie, Kujawach i Żuławach i obejmują obszar około 2000 ha.

Ostropest plamisty jest rośliną jednoroczną, odporną na zmienne warunki klimatyczne, w tym upały i susze. Wykazuje tolerancję w szerokim zakresie pH i zasolenia gleby. Najlepsze warunki hodowli to gleby o pH 5,5-7,6 o umiarkowanym nawodnieniu, co przekłada się na wysoką jakość pozyskiwania nasion. 

Do faz rozwoju ostropestu zalicza się: kiełkowanie, okres wzrostu, kwitnięcie i dojrzewanie nasion. Pędy ostropestu są gładke i rozgałęzione w górnej części rośliny, sięgają do wysokości 200 cm. Liście są szeroko-eliptyczne, z kolczastymi obrzeżami wraz z białymi żyłkami pokrywającymi powierzchnię liścia. Ich długość może sięgać 60 cm przy 30 cm szerokości.  Kwiaty ostropestu (średnica 5 cm) mają czerwono-fioletowy kolor. Kwiatostany są otoczone kolczastymi wypustkami. Owoce ostropestu plamistego to brązowo-czarne niełupki o długości 5-8 cm z białym puchem. Każdy kwiatostan produkuje około 190 nasion. Po tym etapie roślina obumiera.

Lecznicza moc nasion ostropestu plamistego

Działanie lecznicze nasion ostropestu plamistego wynika z obecności takich związków jak: flawonolignany, olej tłusty, flawonoidy (taksifolina, kwercetyna, luteolina, apigenina, naringenina), witamina C i K, kwasy organiczne i saponiny, fitosterole.

Do flawonolignanów zalicza się: sylimarynę, 2,3-dehydrosilibiny izosilibiny, dehydrosilykrystyny, silandriny, silimoniny neosiliherminy. Zawartość sylimaryny w suchej masie wynosi 1-3%. Sylimaryna jest grupą czterech flawonolignanów: sylibiny, sylidianiny i sylikrystyny, pośród których sylibina ma największą aktywność biologiczną i stanowi ok. 50-70% sylimaryny.

Olej tłusty stanowi 20-30%  składu łupinek, a w jego składzie znaleźć można takie kwasy tłuszczowe jak: kwas linolowy (60%), oleinowy (30%) oraz nasycone kwasy tłuszczowe, m. in. palmitynowy (9%).

Wątroba

Najbardziej znanym działaniem leczniczym ostropestu jest jego wpływ na wątrobę.

Sylimarina wykazuje działanie oczyszczające, regeneracyjne oraz ochronne przed działaniem wielu czynników, m.in toksyn i alkoholu.

Ze względu na brak skutków ubocznych flawonolignany zalecane są w długotrwałej terapii chorób wywołanych alkoholizmem (m.in. marskość wątroby), leczeniu wirusowego zapalenia wątroby typu A, B i C, w przypadku zatrucia toksynami pochodzącymi z zewnątrz (metale ciężkie, chemikalia, grzyby z rodziny Amanita). Sylimaryna zapobiega dysfunkcjom wątroby i łagodzi skutki uboczne farmakoterapii przy np. chorobach nowotworowych.

Ostropest zapobiega także nefrotoksycznemu działaniu towarzyszącemu stosowaniu  paracetamolu, cisplatyny i cyklosporyny.

Efektywne działanie ochronne sylimaryny na wątrobę wynika z szeregu następujących mechanizmów antyoksydacyjnych, w tym:

• hamowania peroksydacji lipidów,
• uszczelnienia błon komórkowych wątroby,
• zwiększonej detoksykacji wątroby,
• zapobiegania łączeniu się toksyn z powierzchnią komórek wątroby,
• hamowania syntezy prostaglandyn i leukotrienów,
• hamowania komórek Kupffera,
• stabilizacji komórek tucznych,
• wzrostu syntezy białka hepatocytów, wspierając w ten sposób regeneracji tkanki wątrobowej.

Działanie antyutleniające

Substancje zawarte w ostropeście plamistym charakteryzują się silniejszym działaniem antyoksydacyjnym niż witamina E i C. Aktywność ostropestu plamistego jest nawet 20-krotnie większa niż witaminy E. Sylimaryna zmniejszając niekorzystny wpływ wolnych rodników na organizm ludzki, w tym mózg, korzystnie wpływa na jego funkcjonowanie. Ostropest plamisty zapobiega degeneracyjnym zmianom mózgu poprawiając koncentrację i pamięć.

Substancje czynne ostropestu plamistego, m.in. sylibina, w swojej strukturze zawierają kilka grup hydroksylowych, zdolnych do tzw. zmiatania wolnych rodników  - dezaktywacji, stąd podejmowane są próby leczenia nie tylko chorób wątroby.

Ekstrakty ostropestu plamistego mogą być stosowane również w terapii nowotworowej (m.in. nowotwór jelita grubego, płuc, prostaty, nowotwory skórne), w schorzeniach trzustki czy nerek.

Działanie przeciwnowotworowe

Sylimaryna pomaga zachować równowagę pomiędzy wytwarzaniem nowych, a obumieraniem starych komórek, wykazuje silne właściwości przeciwnowotworowe i przeciwzapalne. Coraz częściej uważa się, że nie tylko zabezpiecza tkanki przed nowotworem, ale również spowalnia, a nawet hamuje wzrost guzów.

Wpływ na skórę

Sylimaryna, i zawarte w ekstrakcie z ostropestu plamistego niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe mają również zastosowanie w dermatologii i ochronie skóry.

Kwasy tłuszczowe wchodzą w skład lipidów błony komórkowej. Niedobór WNKT (głównie kwasu linolowego) może skutkować nadmiernym wysuszeniem naskórka i prowadzić do wielu chorób skórnych, w tym atopowego zapalenia skóry czy też łuszczycy. Dodatkowo deficyt nienasyconych kwasów tłuszczowych, zmniejsza syntezę prostaglandyn, co zaburza keratynizację naskórka, która ma miejsce w przypadku trądziku pospolitego i łuszczycy.

Roślina ta jest stosowana w leczeniu świądu, w drażniącym kontaktowym zapaleniu skóry, leczeniu trądziku różowatego i atopowego zapalenia skóry.

Preparaty z olejem ostropestu stosuje się w łagodzeniu ran np. cukrzycowych, w przypadku odmrożeń i odparzeń czy nadmiernego wysuszenia naskórka.

W kosmetologii stosowany jest w preparatach promieniochronnych i kosmetykach anti-aging. Zmniejsza też zaczerwienienia skóry, rozjaśnia ją oraz wzmacnia jej zdolności regeneracyjne.

Białko owoców ostropestu działa antybakteryjnie i przeciwgrzybicznie.

Jak stosować ostropest plamisty?

Sylimaryna jest nierozpuszczalna w wodzie, w skutek czego stosowanie naparu jest nieskuteczne. Źródła literaturowe polecają spożywanie świeżo zmielonych nasion z ostropestu plamistego jako elementu pożywienia (posypywanie chleba, sałatek etc). Zazwyczaj jednak żeby osiągnąć efekt terapeutyczny substancje leczniczą podaje się doustnie w postaci kapsułkowanej.

Absorpcja sylimaryny, z przewodu żołądkowo-jelitowego jest umiarkowana (wynosi ok. 23-47%), stąd najlepiej używać standaryzowany ekstrakt sylimaryny w stężeniu 70-80%. Dodatkowo, aby zwiększyć biodostępność sylibiny, można stosować jej kompleks z fosfatydylocholiną. Utworzony kompleks ma większą aktywność biologiczną niż sama sylibina. U zwierząt i ludzi, maksymalne stężenie w osoczu osiąga się  po około 4-6 godzin po podaniu doustnym. 

Agnieszka Kulawik-Pióro