Anhedonia – charakterystyka

Anhedonia odnosi się do zmniejszonej zdolności odczuwania przyjemności cielesnej, emocjonalnej, duchowej, intelektualnej czy zmysłowej lub jej całkowitego zaniku. The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders definiuje anhedonię jako „brak radości, zaangażowania lub energii do doświadczeń życiowych; deficyt w zdolności odczuwania przyjemności i zainteresowania”.  Stanowi ona objaw wielu rodzajów zaburzeń psychicznych, neurologicznych i zachowań nieprzystosowawczych, zwłaszcza depresji, choroby Parkinsona oraz problemów na tle psychicznym wynikających z nadużywania substancji psychoaktywnych czy przyjmowania leków przeciwdepresyjnych. Anhedonia może być również symptomem u osób z zaburzeniami neuropsychiatrycznymi, takimi jak schizofrenia, psychoza i zespół stresu pourazowego. Niemniej jednak brak reaktywności i anhedonia są przede wszystkim kluczowymi kryteriami diagnostycznymi dla klinicznej depresji.

Anhedonia – podłoże

Anhedonia jest powszechnym objawem obserwowanym u osób z poważnymi zaburzeniami depresyjnymi i często wiąże się z doświadczaniem traumatycznych i stresujących wydarzeń. Wykazuje pozytywną korelację w przypadku rodzinnej historii depresji, choroby afektywnej dwubiegunowej lub innej choroby psychicznej, a także alkoholizmu. Inne czynniki ryzyka obejmują osobistą historię zaburzeń zdrowia psychicznego, takich jak zaburzenia lękowe czy zaburzenia odżywiania. W wielu przypadkach dotyczy osób, które w przeszłości nadużywały alkoholu lub narkotyków oraz cierpiących na poważną lub przewlekłą chorobę – nowotwór, przewlekły ból czy choroby serca. Kliniczna depresja, której bardzo często towarzyszy anhedonia, najczęściej dotyka osoby w wieku 18-29 lat, choć może wystąpić w każdym wieku. 

Istnieje wiele dowodów na to, że dopamina odgrywa zasadniczą rolę w mózgowym systemie nagrody, który jest modulowany przez różne cechy bodźca i stan motywacyjny. Wskazuje się na kilka kluczowych przyczyn anhedonii, a jedną z nich jest zmniejszona aktywność prążkowia brzusznego – obszaru mózgu, który prawdopodobnie bierze udział w systemie nagrody. Stwierdzono, że zmniejszona ekspresja dopaminy w prążkowiu brzusznym koreluje z nasileniem anhedonii. Niedobory dopaminy odnotowuje się także u osób, które wracają do zdrowia po zaburzeniach związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych i cierpią na zespół odstawienny, ponieważ ich mózg ma ograniczone zdolności jej wytwarzania. W patofizjologię anhedonii zaangażowanych jest też wiele innych neuroprzekaźników, np. kwas gamma-aminomasłowy (GABA), glutaminian i serotonina. Często stwierdza się, że osoby z poważnymi zaburzeniami depresyjnymi, które również doświadczają anhedonii, mają zaburzony poziom tych substancji, przez co funkcjonowanie ich układu nerwowego jest nieprawidłowe. W prążkowiu znajduje się także jądro półleżące, które określa się mianem „ośrodka przyjemności”. Oprócz deficytu aktywności w prążkowiu może wystąpić też nietypowy wzrost aktywności kory przedczołowej. Inne ośrodki mózgu, które są rozregulowane w przypadku anhedonii, to ciało migdałowate, które przetwarza emocje i bierze udział w podejmowaniu decyzji oraz wyspa uważana za kluczowy element zaangażowany w procesy związane ze świadomością. Ponadto u osób z depresją obserwuje się zwiększone poziomy substancji zapalnych, w tym białka C-reaktywnego, co jest związane ze zmniejszoną łącznością między prążkowiem brzusznym a brzuszno-przyśrodkową korą przedczołową – obszarem, który jest zaangażowany w odczuwanie motywacji. 

Diagnostyka i leczenie anhedonii

Anhedonię można zidentyfikować na różne sposoby, takie jak: samoopis po wypełnieniu kwestionariusza, odpowiadanie na pytania dotyczące samopoczucia i odczuwania przyjemności w podanej skali oraz diagnostyka prowadzona przez specjalistę zdrowia psychicznego po przeprowadzeniu dokładnego wywiadu dotyczącego objawów, historii alkoholowej lub narkotykowej w przeszłości oraz ogólnej oceny nastroju. Ważne jest, aby wykluczyć inne fizyczne przyczyny anhedonii, m.in. przyjmowanie substancji psychoaktywnych, niedobory witamin (np. witaminy D) lub zaburzenia pracy tarczycy, np. na skutek niedoczynności, ponieważ mogą one przyczynić się do wystąpienia objawów depresji. W tym celu kluczowe są badanie fizykalne i badanie krwi pozwalające na ocenę poziomu witamin i hormonów tarczycy. Zazwyczaj diagnozę anhedonii stawia się w tym samym czasie, co diagnozę innych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy stany lękowe. 

Obecnie nie ma specyficznych metod leczenia ukierunkowanych na anhedonię. Sugeruje się jednak, że zmiana nawyków związanych ze stylem życia i leczenie przyczyn leżących u jej podstaw mogą skutecznie pomóc. Przykładowo regularnie uprawiana aktywność fizyczna istotnie wspiera uwalnianie dopaminy i stanowi ważną część terapii. Lekarz pierwszego kontaktu może zlecić  także konsultację z psychiatrą, psychologiem lub innym specjalistą ds. zdrowia psychicznego, który odpowiednio dostosuje dalsze postępowanie. Istotna w leczeniu problemów na tle psychicznym jest  psychoterapia, która pozwala uświadomić chorym ich negatywne myślenie, nauczyć ich skuteczniej reagować na trudne sytuacje oraz pomóc w odzyskaniu zdolności odczuwania przyjemności i doświadczania radości życia. 

Niekiedy w przypadku konkretnych chorób, np. choroby Parkinsona czy schizofrenii, lekarz może wdrożyć farmakoterapię, m.in. leki będące agonistami dopaminy oraz leki przeciwpsychotyczne. Jeśli anhedonia stanowi objaw depresji, skuteczne mogą okazać się selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Badania wykazały jednak, że osoby z depresją i anhedonią są bardziej odporne na terapię lekami przeciwdepresyjnymi niż osoby z depresją, które nie doświadczają anhedonii. Podczas gdy SSRI są nadal powszechnie stosowane w leczeniu, klinicyści badają obecnie inne leki przeciw anhedonii, takie jak ketamina – silny środek przeciwbólowy i znieczulający, który może przezwyciężyć oporność na leczenie.

– Anhedonia, w towarzystwie obniżonego nastroju oraz myśli rezygnacyjnych, zalicza się do najbardziej niebezpiecznych objawów depresji. Stan ten nie tylko pozbawia zdolności odczuwania przyjemności z własnych zainteresowań czy pasji, lecz również burzy ogólną satysfakcję życiową. Efekt paraliżu emocjonalnego sprawia, że jednostki borykające się z depresją tracą motywację do podtrzymywania relacji społecznych, troszczenia się o swoje potrzeby oraz nawyki żywieniowe. W związku z tym istotne jest, aby jak najszybciej skonsultować się z lekarzem psychiatrą oraz podjąć terapię psychologiczną w przypadku zauważenia wspomnianych objawów u siebie lub bliskich. Terapia farmakologiczna połączona z interwencją terapeutyczną wyłania się jako efektywna forma radzenia sobie z tym trudnym stanem apatii. Badania wykazały, że lekiem przeciwdepresyjnym o najlepiej udokumentowanej oraz udowodnionej skuteczności w zakresie redukcji nasilenia anhedonii depresyjnej jest agomelatyna – mówi psychoterapeutka Anna Gałka-Ruciak.