Histopatologia to nauka zajmująca się rozpoznawaniem i opisywaniem zjawisk mikroskopowych przebiegających w tkankach w trakcie schorzeń. Jednym z elementów diagnostycznych, wchodzących w skład tej dziedziny, są badania histopatologiczne, które pozwalają na dokładną ocenę zmian chorobowych. Wskazań do wykonania badania histopatologicznego jest wiele. Często z tej metody korzysta się: w celu zdiagnozowania znamion, przy podejrzeniu choroby nowotworowej, zakażenia bakteryjnego czy choroby autoimmunologicznej, do śledzenia postępu procesu chorobowego i leczenia, gdy chcemy ocenić funkcjonowanie układu pokarmowego, a także po poronieniu (co pomaga ustalić przyczynę straty dziecka).

Pierwszym etapem badania histopatologicznego jest pobranie materiału. Robi to chirurg bądź inny specjalista w ramach biopsji, czyli inwazyjnego zabiegu diagnostycznego wykonywanego zwykle w znieczuleniu miejscowym. Pośród wielu rodzajów tego typu ingerencji medycznej można spotkać się z takimi jak:

* biopsja aspiracyjna cienkoigłowa (BAC), w której przypadku komórki do oceny histopatologicznej lekarz pobiera za pomocą cienkiej igły (0,4-0,6 mm), przytwierdzonej do strzykawki. Ten rodzaj biopsji najczęściej jest wykorzystywany do rozpoznawania rodzaju niewielkich zmian umiejscowionych np. w piersiach bądź tarczycy;

* biopsja wycinająca, która polega na całościowym usunięciu niepokojącej zmiany, np. znamienia skórnego;

* biopsja gruboigłowa (oligobiopsja), gdzie pobrany wycinek ma kształt walca o średnicy odpowiadającej rozmiarowi igły – 1,2 mm. Z tej metody korzysta się przeważnie w celu zdiagnozowania zmian w wątrobie, nerkach, prostacie albo piersiach. Wycinek można zbadać również pod kątem występowania antygenów, dzięki czemu lepiej rozpoznać chorobę oraz sprawdzić wrażliwość zmiany na konkretne leki;

* biopsja aspiracyjna szpiku – gdy za pomocą strzykawki, przeważnie z talerza kości biodrowej, pobiera się niewielką ilość materiału;

* biopsja wiertarkowa – będąca odmianą formy gruboigłowej, lecz zamiast igły wykorzystująca trepany wprowadzane w szybki ruch obrotowy za pomocą silnika. Dzięki temu można uzyskać więcej materiału do badania;

* biopsja otwarta, która polega na pobraniu masy guza, zwykle nożem chirurgicznym, poprzez wycięcie całego guza (biopsja wycięciowa) bądź pobranie wycinka (biopsja wycinkowa);

* biopsja śródoperacyjna – czyli procedura realizowana w trakcie zabiegu;

* cytologia złuszczeniowa, w której substancję uzyskuje się za pomocą narzędzia tępo-ostrego bądź tępego – z naturalnych otworów w ciele oraz innych elementów powłok skórnych. Można bazować też na preparatach przytykowych, pochodzących z zetknięcia się szkiełka podstawowego i zmiany na ciele.

Jak przebiega badanie histopatologiczne?

W ramach biopsji fragment/fragmenty tkanki objętej procesem chorobowym przeważnie pobiera się z pewnym marginesem struktur zdrowych. Wycinek zostaje umieszczony w utrwalaczu – najczęściej formalinie bądź alkoholu etylowym. Jest również zanurzany w parafinie, co prowadzi do utworzenia bloczka podatnego na formowanie. Za pomocą mikrotomu (przyrządu służącego do cięcia preparatów biologicznych) bloczek jest rozdzielany na mniejsze części. Te są poddawane procesom barwienia hematoksyliną/eozyną w celu uwidocznienia struktur komórkowych i umieszczane na szkiełkach mikroskopowych. Preparat jest oceniany zazwyczaj przez histologa bądź patomorfologa. Prawidłowe przygotowanie próbki jest konieczne dla poprawnej i pełnej (przestrzennej) oceny zmian w tkance. Wymaga również krótkiego opisu stanu klinicznego chorego lub powodu zlecenia badania. Wynik przekazywany jest na ogół lekarzowi prowadzącemu leczenie.

Warto zaznaczyć, iż w procesie chorobowym tkanka może ulegać:

* rozrostowi (hiperplazji), czyli powiększeniu na skutek zwiększenia liczby komórek (nie zawsze wynika to z procesu nowotworowego);

* przerostowi (hipertrofii), wynikającemu z powiększenia poszczególnych komórek, jednak bez zwiększenia ich liczby w tkance;

* metaplazji, czyli pojawieniu się komórek o zmienionej morfologii i funkcjach w odpowiedzi na czynnik drażniący;

* zanikowi (atrofii), czyli zmniejszaniu się objętości komórek, a w konsekwencji – tkanki lub narządu;

* dysplazji, czyli nieprawidłowości w wyglądzie komórek oraz zaburzeniu ich struktury, co może świadczyć o procesie transformacji nowotworowej.

Materiał (komórkowy lub tkankowy), pobrany w trakcie badania diagnostycznego albo operacji, po odpowiednim przygotowaniu może być oglądany jako:

* preparat barwiony – wykonywany w tzw. trybie zwykłym umożliwia uzyskanie najlepszej jakości, jednak ceną tego jest dłuższy czas oczekiwania na wynik. Tak przygotowany preparat histopatologiczny pozwala na łatwiejsze i dokładniejsze odróżnienie poszczególnych elementów komórkowych czy tkankowych;

* preparat mrożony – wykonywany w tzw. trybie doraźnym. Choć nie jest bardzo dobry jakościowo, a przez to jego ocena jest trudniejsza niż preparatu barwionego, umożliwia niezwykle szybkie postawienie diagnozy – w zaledwie kilka bądź kilkanaście minut od pozyskania próbki. Mimo że jest pomocny, to informacje, które dostarcza, należy traktować raczej jako wstępne rozpoznanie. W przypadku elementów trudnych do oceny śródoperacyjnej, takich jak mięsak, chłoniak czy czerniak, odpowiedź co do charakteru guza otrzymuje się po wykonaniu preparatów w trybie zwykłym;

* rozmaz – w tym przypadku materiałem są: wydzielina, płyn lub aspirat, uzyskane z biopsji cienkoigłowej. Materiał cytologiczny rozmazuje się bezpośrednio na szkiełku podstawowym, po czym zanurza się go w utrwalaczu, następnie barwi i ogląda pod mikroskopem. Rozmaz można ocenić już po kilku minutach.

Czas oczekiwania na wynik badania histopatologicznego wynosi maksymalnie do kilku tygodni. Większość pacjentów odpowiedź otrzymuje jednak w terminie od 3 do 10 dni od pobrania wycinka. Długie oczekiwanie na rezultat badania jest zależne od wielu czynników, w tym może wynikać z konieczności poddania wycinka dodatkowym procesom chemicznym.