Nazwa „zespół Diogenesa” wywodzi się od nazwiska starożytnego greckiego filozofa Diogenesa z Synopy, żyjącego w IV w. p.n.e. Jego dogmatami były m.in. cynizm, idea braku wstydu oraz pogarda dla organizacji społecznej, a także zasada samowystarczalności i zadowolenia niezwiązanego z dobrami materialnymi. Aktualnie wielu nie zgadza się z utożsamieniem starożytnego filozofa z opisaną przypadłością, ponieważ podstawowa motywacja w przypadku tej dysfunkcji to bardziej chęć odrzucenia świata, a nie zademonstrowania samowystarczalności, wyzbywając się dóbr materialnych. Po raz pierwszy zespołem Diogenesa w 1966 r. zainteresował się Duncan Macmillan wraz ze współpracownikami, którzy przypadłość tę określili jako załamanie starcze. Zespół ten, jak dotąd, nie jest wymieniony w aktualnych klasyfikacjach chorób, ponieważ cechy tego zaburzenia są uwzględniane w wielu rozpoznaniach, a nie jako jedna, konkretna choroba.

Badacze określają zespół Diogenesa jako trwające całe życie subkliniczne zaburzenie osobowości, które stopniowo przeradza się w rażące zaniedbanie swojej osoby, a także wycofanie społeczne oraz życie w odosobnieniu. Przedchorobowe cechy osobowości obejmują: skłonność do wrogiego nastawienia, podejrzliwość, upartość, agresywne zachowania i kłótliwość. Występowanie poszczególnych czynników osobowościowych, funkcjonowanie w izolacji, stres i choroby somatyczne skutkują prowadzeniem samotniczego stylu życia, porzuceniem norm społecznych oraz odmową jakiejkolwiek pomocy.

Przyczyny

Istnieje wiele kontrowersji dotyczących etiopatogenezy zespołu Diogenesa. Niektórzy twierdzą, iż jest to przypadłość na tle neurologicznym lub psychologicznym, inni zaś sugerują, że etiologia jest znacznie bardziej złożona i wynika z obu tych zaburzeń. Dane literaturowe bazujące na opisie przypadków wskazują, że zespół Diogenesa najczęściej, choć nie zawsze, występuje w połączeniu z różnymi zaburzeniami psychicznymi, psychologicznymi i somatycznymi, takimi jak: depresja, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, zaburzenie osobowości, otępienie czołowo-skroniowe, dysfunkcja wykonawcza i silny stres. Odnotowano także wiele przypadków u osób z niesprawnościami intelektualnymi oraz demencją. Carlos A. Reyes-Ortiz, autor publikacji dotyczących zespołu Diogenesa, zasugerował rozróżnienie na pierwotny i wtórny ZD, przy czym ten drugi wariant jest związany z zaburzeniami psychicznymi – od schizofrenii paranoidalnej, do zaburzeń afektywnych. Podział ten pozwolił zaobserwować, że nawet połowa przypadków nie posiada historii występowania chorób psychicznych.

Według Darshana Shaha i Reyesa-Ortiza zespół ten nie wykazuje zależności względem statusu społeczno-ekonomicznego, zawodu lub płci. Znanych jest wiele przypadków pacjentów o wysokim poziomie inteligencji, dobrym statusie materialnym i sukcesie zawodowym w przeszłości, u których zespół Diogenesa wystąpił po utracie małżonka lub otrzymaniu źle rokującej diagnozy. U osób predysponowanych do pojawienia się tego syndromu niektóre stresujące sytuacje, mające duży wpływ na stan psychiczny, mogą przyspieszać wystąpienie objawów. Badania dotyczące pacjentów z zespołem Diogenesa sugerują, że syndrom ten jest reakcją stresową u seniorów z poszczególnymi cechami osobowości, jako końcowy etap zaburzeń osobowości lub skutek uzyskania diagnozy stanu zagrożenia życia. Od dawna wiadomo także, iż osoby z demencją nie są zdolne do krytycznej oceny wartości przedmiotów, co w konsekwencji może prowadzić do składowania śmieci i różnych przedmiotów.

Objawy

Opisy poszczególnych przypadków świadczą o szerokim zakresie prezentowanych objawów u osób z zespołem Diogenesa. Większość z nich donosi o rażącym samozaniedbywaniu swojego środowiska, zdrowia oraz higieny, np. braku kąpieli przez kilka lat, dysfunkcjach wykonawczych (trudnościach w podejmowaniu decyzji i wykonywaniu codziennych zadań), życiu w nędzy lub w ogromnym bałaganie, będącym skutkiem długotrwałego gromadzenia różnego rodzaju przedmiotów i śmieci ograniczających przestrzeń życiową. W przeciwieństwie do zbieractwa nie charakteryzuje ich jednak przywiązanie emocjonalne lub sentyment do składowanych rzeczy, jest wyłącznie formą zaniedbania. Miejsca zamieszkania chorych wyróżnia intensywny odór gnijących resztek, pleśni, odchodów i brudu. Często w ich lokum pojawiają się gryzonie, insekty, karaluchy i muchy. Osoby te nie proszą o pomoc ani wsparcie, ponieważ nie wykazują żadnej troski w związku ze swoją sytuacją. Nierzadko charakteryzuje je wycofanie/izolacja społeczna, nietypowe zachowanie wobec innych ludzi oraz całkowity brak wstydu, związany z sytuacją życiową. Niektórzy autorzy zastanawiają się także, czy skrajne zaniedbywanie samego siebie u osób starszych nie jest formą pośredniego autodestrukcyjnego lub nawet samobójczego działania.

Skutki

Osoby z zespołem Diogenesa charakteryzują choroby fizyczne, związane z brakiem higieny oraz skrajnie nieodpowiednimi warunkami mieszkaniowymi. Są to m.in. wrzody skóry, choroby jamy ustnej, niedożywienie czy neuropatia. Zaburzenie zachowania osób z zespołem Diogenesa odzwierciedla istotny problem funkcjonalny, przyczyniający się do ogólnie zwiększonej zachorowalności i śmiertelności. Badania pokazują, że rażąco zaniedbane osoby starsze wykazują zwiększone ryzyko zgonu, biorąc pod uwagę poszczególne predyktory umieralności w tej populacji, w tym także choroby współistniejące.

Sposób leczenia

Przy podejrzeniu zespołu Diogenesa początkowo należy dotrzeć do dokładnej historii zaburzeń behawioralnych jednostki. Konieczna jest także ocena neuropsychologiczna i osobowościowa wraz z określeniem czynników psychospołecznych. Dodatkowo niezwykle ważne jest wykonanie pełnego badania fizykalnego, badania krwi (oznaczenie m.in. żelaza, potasu albuminy, kwasu foliowego), badania czynności wątroby, nerek i tarczycy.

Sugeruje się, że leczenie wstępne powinno opierać się na pomocy behawioralnej, opiece dziennej i środowiskowej. Nieznane są natomiast wytyczne farmakologiczne lub niefarmakologiczne, nie ma także kontrolowanych badań klinicznych w tym zakresie. Odnotowano jednak korzyści ze stosowania selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny w celu opanowania kompulsywnych zachowań zbierackich. Indywidualne cechy badanych z zespołem Diogenesa powodują, iż potencjalne leczenie wiąże się z ogromnym wyzwaniem na tle medycznym, prawnym i etycznym, szczególnie że o pomoc, w istotnej większości, nie proszą osoby chore. Szczegółowe opisy przypadków wraz z udokumentowanymi zdjęciami prezentują załączone artykuły: artykuł 1 i artykuł 2.