Nutraceutyki to termin powstały z połączenia dwóch słów: nutrition i farmaceutical. Oznacza on substancje, które mogą być uważane za żywność lub jej część, mogą wspomagać utrzymanie zdrowia oraz dobrostanu organizmu przez optymalizację jego funkcji, a także zmniejszać ryzyko zapadania na choroby cywilizacyjne i zapobiegać im. Według Wildmana nutraceutyk to składnik, który jest elementem wspólnym zarówno dla żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego, żywności funkcjonalnej, jak i suplementów diety. Określenie to obejmuje każdą substancję biologicznie aktywną, która może wzmacniać, osłabiać lub modyfikować funkcje fizjologiczne i metaboliczne organizmu, a tym samym korzystnie oddziaływać na organizm.

Jak można je podzielić?

Nutraceutyki to głównie substancje pochodzenia roślinnego – tzw. substancje fitochemiczne. Jednak mogą być otrzymywane również z surowców pochodzenia zwierzęcego czy mikrobiologicznego. Do najważniejszych grup nutraceutyków pod względem budowy chemicznej należą: izoprenoidy, terpenoidy i ich pochodne, związki polifenolowe, kwasy tłuszczowe i ich izomery, węglowodany i ich pochodne, białka i aminokwasy, mikroorganizmy – prebiotyki. Pod względem oddziaływania prozdrowotnego, nutraceutyki można podzielić na pięć grup.  Dużego znaczenia nabiera obecnie szósta grupa, tj. substancje wywierające korzystny wpływ na urodę, a przede wszystkim stan skóry (np. stopień nawilżenia, jędrność, kolorystykę, grubość tkanki tłuszczowej), połysk włosów i paznokci. Spośród nutraceutyków o takim działaniu należy wymienić: białka kolagenowe, niektóre kwasy tłuszczowe (np. CLA), ekstrakty skrzypu i pokrzywy, witaminy z grupy B i składniki mineralne (cynk, selen, krzem).  Nutraceutyki otrzymuje się z różnych surowców w wyniku ekstrakcji czy izolacji oraz innymi metodami przetwarzania. Mogą być dodawane w formie skoncentrowanej do różnych grup żywności, nawet do takich produktów, które nie są ich naturalnym źródłem.

Żywność jako źródło nutraceutyków

Nutraceutyki mogą występować w żywności w sposób. Spośród nutraceutyków zawartych naturalnie w żywności poszukiwane i powszechnie spożywane są te, które wspierają wydolność fizyczną oraz funkcje układu pokarmowego, układu krążenia, a także układu odpornościowego. Ze względu na właściwości nutraceutyków można wymienić następujące grupy żywności:  poprawiającą funkcjonowanie układu pokarmowego – jogurty i napoje probiotyczne, pieczywo, płatki śniadaniowe (źródło pro- i prebiotyków),  zmniejszającą nadwagę i otyłość – żywność o obniżonej zawartości cukru i tłuszczu, zioła jako źródło składników zmniejszających apetyt (np. kwas HCA, błonnik pokarmowy), przyspieszających spalanie tkanki tłuszczowej (np. L-karnityna), poprawiające metabolizm węglowodanów (np. chrom),  zmniejszającą ryzyko chorób krążenia – oleje roślinne, oliwa z oliwek, margaryna, jogurty, serki, soki, pieczywo, czekolada, soja (źródło fitosteroli, stanoli, kwasów tłuszczowych n-3, błonnika pokarmowego, flawonoidów i polifenoli, peptydów, kwasu γ-aminomasłowego – GABA),  zapobiegającą osteoporozie – soja, wyroby piekarniczo-cukiernicze, desery, napoje (źródło wapnia, magnezu, prebiotyków),  zmniejszającą ryzyko chorób nowotworowych – soja, pełnoziarniste pieczywo, wyroby mączne; batoniki musli (źródło izoflawonów, błonnika pokarmowego), zielona herbata (źródło katechin),  poprawiającą wydolność psychofizyczną – niektóre soki, napoje owocowe, napary ziół i inne napoje bezalkoholowe (energetyzujące i izotoniczne), zawierające kofeinę, taurynę, glukuronolakton, cukry, kompleks witamin i składników mineralnych. Pozytywny wpływ takiej żywności na zdrowie zależy m.in. od tego, czy spożywa się ją regularnie, we właściwej ilości i z właściwą częstotliwością oraz od tego, czy w diecie występują inne składniki, z którymi nutraceutyki mogłyby wchodzić w interakcje, co mogłoby zwiększać lub zmniejszać ich oddziaływanie prozdrowotne.

A jak to wygląda od strony producenta?

Na opakowaniach nutraceutyków lub żywności będącej ich źródłem powinny być umieszczone odpowiednie oświadczenia żywieniowe i zdrowotne. Te drugie nabierają szczególnego znaczenia, gdyż sugerują wpływ składnika czynnego zawartego w suplemencie na odpowiednią funkcję organizmu i informują o ich przeznaczeniu. Producent takich produktów, zamieszczający na etykiecie opakowania jednostkowego odpowiednie oświadczenie żywieniowe lub zdrowotne, powinien uzasadnić zastosowanie tego oświadczenia – powinien dostarczyć odpowiednie dowody potwierdzające naukowo ich oddziaływanie na organizm. Oświadczenia żywieniowe i zdrowotne nie mogą być nieprawdziwe, nie mogą wprowadzać konsumenta w błąd, budzić wątpliwości co do bezpieczeństwa żywności, zachęcać do nadmiernego spożycia, odnosić się do zmian w funkcjonowaniu organizmu w sposób budzący lęk u konsumenta. Stosowanie oświadczeń może być oparte na ogólnie uznanych dowodach naukowych potwierdzających, że dany składnik lub jego brak ma korzystne działanie pod warunkiem, że występuje on w produkcie w odpowiedniej ilości. Producent powinien udowodnić, że racjonalna ilość spożytego produktu zawiera taką ilość składnika, która będzie miała działanie zgodne z oświadczeniem – rozporządzenie (WE) nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności.

Prozdrowotne właściwości nutraceutyków

Spośród wielu nutraceutyków na szczególną uwagę zasługują tzw. nie niezbędne składniki żywności, tj. te, które nie są klasyfikowane ani jako witaminy, ani jako składniki mineralne. Należą one do grup rożnych pod względem chemicznym, najczęściej jednak są pochodnymi węglowodanów lub aminokwasów. Większość z nich występuje w diecie w naturalny sposób. Mogą być one także składnikami ludzkiego ciała pełniącymi określoną funkcję. Na przykład mogą być ważnymi kofaktorami w rożnych reakcjach biologicznych, prekursorami w syntezie cząsteczek ważnych pod względem biologicznym lub strukturalnym.

Dlatego w większości przypadków ich rola jest porównywana z rolą witamin. Jednak substancje te zwykle nie są klasyfikowane jako składniki niezbędne, ponieważ ich synteza w zdrowym organizmie zwykle jest wystarczająca do prawidłowego funkcjonowania. Jednak w niektórych sytuacjach jest uzasadniona, a nawet wskazana suplementacja diety w te składniki. Spośród wielu składników uznanych za nie niezbędne (non-essential), na szczególną uwagę zasługują specyficzne kwasy tłuszczowe, np. kwas α-linolenowy (ALA), kwas γ-linolenowy (GLA), sprzężone dieny kwasu linolowego (CLA), L-karnityna, koenzym Q10, cholina, kreatyna, glukozamina czy chondroityna.