Choroba i epidemiologia

Syncytialny wirus oddechowy (RSV), choć powszechny w sezonach infekcyjnych, nie był do tej pory tak „medialny”, jak wirus grypy czy SARS-CoV-2. Być może z tego względu, że nie istnieje przeciw niemu szczepionka. Niestety nie jest to dobra wiadomość, ponieważ skala zachorowań przybiera właśnie rozmiary epidemii. RSV jest główną przyczyną hospitalizacji powodowanej zakażeniem dróg oddechowych u niemowląt i jest bardzo niebezpieczny dla wcześniaków. Podczas gdy u dorosłych wywołuje najczęściej objawy przeziębienia, u dzieci prowadzi zwykle do zapalenia oskrzelików, a w następstwie – zapalenia płuc. Na ciężki przebieg infekcji narażone są również osoby starsze i o osłabionej odporności. Wirus przenosi się drogą kropelkową i jest silnie zakaźny. Infekuje głównie nabłonek migawkowy układu oddechowego, w jego dolnej części specyficznie atakując oskrzeliki. Niekiedy dochodzi do łączenia sąsiednich zainfekowanych komórek, które tworzą tzw. syncytia. Objawy zakażenia początkowo przypominają łagodne przeziębienie (katar, suche pokasływanie i niewysoka gorączka). Po 2-3 dniach objawy nasilają się, kaszel staje się mokry ze względu na pojawienie się gęstej, trudnej do odkrztuszenia wydzieliny, może występować duszność oraz świszczący oddech. Przyjmuje się, że niemal każde dziecko przechodzi infekcję RSV już przed osiągnięciem 2. roku życia. Jeszcze w 2005 r. na świecie RSV odpowiadał za 34 mln przypadków ostrego zapalenia dolnych dróg oddechowych, 3,4 mln związanych z nim hospitalizacji oraz nawet do 199 tys. zgonów wśród dzieci poniżej 5. roku życia.

Biologia wirusa

RSV to wirus otoczkowy RNA z rodziny Paramyxoviridae. Genom wirusa nie ma budowy segmentowej, jak ma to miejsce w przypadku wirusa grypy. Z tego względu w ewolucji RSV nie występuje zjawisko gwałtownej przebudowy genomu i przesunięcia antygenowego, które odpowiada za wybuchy dużych epidemii. Wirus został po raz pierwszy opisany w 1956 r. u szympansów, jednak to człowiek był jego pierwotnym gospodarzem. RSV na podstawie różnic antygenowych dzieli się na dwie grupy – A i B. Zróżnicowanie to dotyczy dwóch białek powierzchniowych – białka G umożliwiającego przyłączenie do powierzchni komórek gospodarza i białka F odpowiadającego na fuzję. Zróżnicowanie antygenowe i genetyczne dotyczy głównie białka G. Nowe genotypy RSV pojawiają się okresowo i mogą zdominować lub wyprzeć pozostałe szczepy wirusa, choć nowe i stare genotypy współistnieją przed stosunkowo długi czas.

W przeciwieństwie do większości innych wirusów odpowiedź immunologiczna na infekcję RSV jest niekompletna i krótkotrwała, zaś ponowne infekcje pojawiają się powszechnie w ciągu życia. Nie jest to raczej związane z ewolucją wirusa, lecz z jego zdolnością do unikania i ucieczki przed naszym układem immunologicznym, co osiąga on na różne sposoby. Dzieje się tak m.in. za sprawą białka G, które występuje zarówno w postaci związanej z błoną, jak i w formie sekrecyjnej. Wydzielane na zewnątrz stanowi „przynętę” dla przeciwciał neutralizujących, podczas gdy wirus atakuje komórki. Białko to ma dodatkowo zdolność hamowania sygnalizacji komórkowej zależnej od receptorów TLR i wyciszania odpowiedzi immunologicznej. Co więcej, niestrukturalne białka wirusowe NS1 i NS2, których ekspresja w początkowej fazie infekcji jest wysoka, obniżają produkcję interferonu i apoptozę, co sprzyja replikacji RSV. RNA wirusa chronione jest przed degradacją poprzez ścisłe wiązanie do białka N, które pełni też inne funkcje promujące infekcję. To tylko niektóre z mechanizmów, które sprawiają, że nie w pełni wykształcony lub osłabiony układ odpornościowy dzieci i osób starszych znacznie gorzej radzi sobie z infekcją.

Leczenie i diagnostyka

Na RSV nie istnieje jak dotąd ani szczepionka, ani skuteczny lek. Stosuje się leczenie objawowe, niekiedy ze wspomagającą tlenoterapią. W przypadku nadkażeń bakteryjnych konieczne jest stosowanie antybiotyków. Naturalną metodą zapobiegania zakażeniom u najmłodszych jest minimum 6-miesięczny okres karmienia piersią. Nie należy również narażać niemowląt i małych dzieci na dym tytoniowy. Poza tym uniwersalnym sposobem zapobiegania rozprzestrzeniania się infekcji jest przestrzeganie zasad sanitarnych – częste mycie rąk, dezynfekcja po kontakcie z osobą chorą i unikanie zatłoczonych miejsc. W profilaktyce zakażeń stosuje się przeciwciała monoklonalne skierowane bezpośrednio przeciwko wirusowi (palivizumab), lecz wskazania dotyczą głównie wcześniaków lub dzieci z wadą układu krążenia i są indywidualne.

Metody diagnostyczne, poza tymi opartymi na hodowli komórkowej, obejmują testy antygenowe lub detekcję kwasów nukleinowych w materiale z wymazów bądź aspiratów nosowo-gardłowych. Te pierwsze identyfikują fragmenty antygenów RSV na podstawie znakowania immunofluorescencyjnego (ang. direct immunofluorescence assay – DFA) lub szybkich testów antygenowych. Szybkie testy obejmują techniki immunoenzymatyczne oraz immunochromatograficzne, które ujawniają rezultat już po 10 minutach. Materiał genetyczny wirusa identyfikuje się metodą odwrotnej trankrypcji i real-time PCR. Testy serologiczne, wykrywające przeciwciała anty-RSV, stosuje się w monitorowaniu późniejszych etapów infekcji. Mają one znaczenie w badaniach nad opracowywaniem przeciwciał monoklonalnych i kandydatów na szczepionki.

Systematyzacja wiedzy na temat zakażeń i walki z RSV to zadanie akademicko-przemysłowego konsorcjum RESCEU (REspiratory Syncytial virus Consortium in EUrope). Jego celem jest m.in. gromadzenie danych epidemiologicznych i ocena wpływu RSV na europejskie systemy opieki zdrowotnej, stworzenie bazy danych oraz biobanku potencjanych markerów RSV, konsultacje z WHO i ECDC oraz generalna promocja wiedzy o zakażeniach RSV. Projekt trwający od początku 2017 r. do końca 2021 r. koordynuje Uniwersytet w Edynburgu. W wyniku prowadzonych badań stworzono już test serologiczny typu multiplex immunoassay, który różnicuje przeciwciała przeciw pięciu białkom RSV.

Szczepionki

W ciągu ostatnich kilku lat bardzo rozwinęła się wiedza na temat struktury i funkcji białek wirusa oraz mechanizmów ich interakcji z komórkami. Informacje te są niezwykle istotne w rozwoju przeciwciał monoklonalnych, drobnocząsteczkowych inhibitorów i potencjalnych szczepionek przeciw RSV. W przeciągu ostatnich 10 lat w badaniach klinicznych i przedklinicznych uczestniczyło ponad 30 kandydatów na szczepionki różnego typu, w tym preparat Moderny. Na początku września bieżącego roku początek III fazy badań klinicznych wśród dorosłych ogłosił także Pfizer.