Biotechnologia.pl
łączymy wszystkie strony biobiznesu
Badaczki znane i nieznane. Agnes Pockels – od mycia naczyń, po doktorat honoris causa
Badaczki znane i nieznane. Agnes Pockels – od mycia naczyń, po doktorat honoris causa

Powszechnie płyny do mycia naczyń kojarzą się z elementem naszych codziennych obowiązków, jednak dla gospodyni domowej i fizyczki Agnes Pockels ciecze myjące były źródłem inspiracji do rozpoczęcia eksperymentów naukowych. Opracowała ona urządzenia testowe do pomiaru napięcia powierzchniowego i w ten sposób stworzyła podstawy do wyjaśnienia wielu granicznych zjawisk powierzchniowych.

 

 

Agnes Pockels urodziła się 14 lutego 1862 r. w Wenecji jako córka Theodora Pockelsa, austriackiego oficera armii i jego żony Alwine. Po jego przejściu na emeryturę w 1871 r. familia wróciła do rodzinnego Brunszwiku w Niemczech, gdzie Agnes uczęszczała do Miejskiej Szkoły dla Dziewcząt. Ku jej frustracji, nauki ścisłe nie były częścią programu nauczania. W swoim pamiętniku pisała: „Interesowałam się namiętnie naukami przyrodniczymi, zwłaszcza fizyką i chciałabym studiować”. W tamtych czasach kobiety nie miały jednak wstępu na uniwersytety. Kiedy później zezwolono im na studiowanie, z powodu życzeń ojca została w domu. Przez całe życie zajmowała się domem i opieką nad chorymi rodzicami. Z notatek w jej pamiętniku czytamy: „1877: [...] kłopoty nerwowe mamusi; 1881-85: Mamusia często choruje w łóżku; 1887: Zimą tatuś miał karbunkuły [przyp. red. – czyraki]; 1888: W lecie tatuś miał zapalenie pęcherza; 1890: Tatuś chorował w marcu i październiku; 1892: W styczniu Fritz miał grypę. W marcu i kwietniu tatuś był chory... Pod koniec lipca [...] tatuś był chory; 1894: W lutym Fritz miał grypę. Na Wielkanoc [...] tata był chory [...].” Jej rodzina cierpiała z powodu wielu chorób, a Agnes wiodła życie gospodyni, prowadząc swoje obserwacje i doświadczenia w kuchni. Duża część jej życia (lata 1890-1914) została poświęcona opiece domowej nad rodziną. Kiedy ostrzegano ją, by zwracała uwagę na swoje zdrowie, powiedziała: „Jak żołnierz, stoję twardo na swoim posterunku, opiekując się moimi starymi rodzicami”. W tym czasie jej młodszy brat Friedrich studiował na Uniwersytecie w Getyndze, został profesorem i stał się słynnym naukowcem – znany jest z efektu Pockelsa (liniowego efektu elektrooptycznego, dwójłomności wymuszonej; zjawisko to polega na zmianie współczynnika załamania światła proporcjonalnie do zewnętrznego pola elektrycznego).

Obserwacje wody przy myciu naczyń

Pockels odkryła wpływ zanieczyszczeń na napięcie powierzchniowe płynów podczas mycia naczyń we własnej kuchni. Była niezamężna i opiekowała się schorowanymi rodzicami, więc spędzała dużo czasu na gotowaniu i czyszczeniu przy użyciu różnych olejów, mydeł i innych produktów domowych. Pomimo braku formalnego wykształcenia, w swoich badaniach zajmowała się napięciem powierzchniowym i zjawiskami zwilżania. Za pomocą prostych gadżetów konstruowała urządzenia pomiarowe, które nazywała Schieberinne (kotytko). W swoim dzienniku zwięźle napisała: „1880 lub 81: Odkryłam nienormalne zachowanie powierzchni wody. 1882: Opracowałam Schieberinne. 1883: Kazałam wykonać dużą Schieberinne”. Irving Langmuir rozwinął Schieberinne Pockels dalej w tzw. korytko (wannę) Langmuira, które jest używane do dziś do ilościowych analiz faz powierzchniowych. W 1932 r. otrzymał za swoją pracę Nagrodę Nobla. Charles Giles i Stanley Forester napisali: „Kiedy Langmuir otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii w 1932 r. za swoje badania monowarstw na ciałach stałych i na cieczach, część jego osiągnięć zasadzała się na oryginalnych eksperymentach wykonanych po raz pierwszy za pomocą guzika i cienkiej tacki przez 18-letnią panią bez formalnego wykształcenia naukowego”.

„[...] każdego dnia miliony gospodyń domowych były niezadowolone na widok tłustej wody przy myciu naczyń i chciały się jej po prostu pozbyć, ale to zainspirowało tę właśnie osobę do prowadzenia obserwacji, a w końcu także do pracy nad rozprawami naukowymi” – pisała jej szwagierka Elisabeth Pockels. Przez okres dziesięciu lat badaczka przeprowadzała skrupulatne pomiary, nie otrzymując żadnej inspiracji ani wymiany pomysłów od innych naukowców. W 1890 r. przeczytała artykuł Johna Williama Strutta, znanego jako Lord Rayleigh i późniejszego zdobywcy Nagrody Nobla, który również pracował nad zjawiskami powierzchniowymi. Napisała do niego dwunastostronicowy list, w którym zawarła swoje wyniki wraz z pozwoleniem na ich wykorzystanie. Czytamy w nim: „[...] nie mogłam bezpośrednio opublikować [przyp. red. – wyników naukowych], częściowo dlatego, że tutejsze wydawnictwa raczej nie akceptowały wkładu kobiety, a częściowo dlatego, że nie miałam wystarczających informacji dotyczących prac prowadzonych przez innych na ten sam temat [...]. Całkowicie pozostawiam Panu możliwość wykorzystania mojej skromnej pracy i tych informacji [...]”. Rayleigh uznał wartość tej pracy i natychmiast zrobił wszystko, co mógł, aby opublikować list w „Nature”. Dwa miesiące później list Pockels został opublikowany wraz z listem przewodnim Rayleigha do wydawcy. Pisał w nim: „Będę zobowiązany, jeśli znajdzie Pan miejsce na załączone tłumaczenie interesującego listu, który otrzymałem od pewnej niemieckiej pani, która przy pomocy domowych urządzeń doszła do cennych wyników dotyczących zachowania się zanieczyszczonych powierzchni wody”.

Opublikowanie pracy zainspirowało ją do dalszej działalności naukowej. Z charakterystyczną dla siebie dokładnością badała siły powierzchniowe monomolekularnych filmów, przyleganie różnych cieczy do szkła oraz napięcie graniczno-powierzchniowe emulsji i roztworów. Swoje wyniki publikowała m.in. w „Nature”, „Wissenschaftliche Rundschau” i „Annalen der Physik”. Dzięki temu zyskała również uznanie niemieckich fizyków i była zapraszana do prowadzenia wykładów naukowych. Oprócz prac nad zjawiskami powierzchniowymi badała także inne zagadnienia. W 1902 r. opublikowała tłumaczenie „The Tides and Kindred Phenomena in the Solar System” Georga Howarda Darwina, a w 1909 r. – traktat filozoficzny w „Annalen der Naturphilosophie”. Pisała także komentarze do „Beiblätter zu den Annalen”, które publikował jej brat Fritz.

Na początku 1900 r. jej chorzy rodzice wymagali już coraz większej opieki. W 1906 r. zmarł jej ojciec, następnie w 1913 r. brat, a rok później  matka. Podczas I wojny światowej straciła kontakt ze środowiskiem naukowym i przestała przeprowadzać eksperymenty, jednak przez wcześniejsze lata ta wyjątkowa uczona podążała za swoimi zainteresowaniami, mimo obowiązków rodzinnych i ograniczeń społecznych. Jej szwagierka wspominała, że Pockels wiodła w późniejszych latach spokojne życie, jako „ciocia Agnes”, jak wiele innych kobiet w średnim wieku. Miała szeroki krąg znajomych, a w jej domu spotykały się dwa stowarzyszenia rozwiązujące zagadki. Pisała też, że do końca życia była skromną i cichą osobą, która zachowywała swoje myśli dla siebie. Gdy Agnes skończyła 70 lat, doczekała się wreszcie publicznego uznania. W 1931 r. otrzymała nagrodę Laury Leonard od Colloid Society, a rok później tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Technicznego w Brunszwiku. Agnes Pockels zmarła 21 listopada 1935 r. w wieku 73 lat. Od 1993 r. Uniwersytet Techniczny w Brunszwiku przyznaje Medal Agnes Pockels osobom, które wniosły wybitny wkład w promowanie kobiet w badaniach i nauczaniu, w szczególności zresztą kobietom.

Źródła

1. Agnes Pockels (ca 1880-1910) Tagebuch: Lebensereignisse; Original zusammen mit Familienfotos im Archiv der TU Braunschweig
2. https://www.chemistryworld.com/opinion/pockels-trough/8574.article

3. https://scientificwomen.net/women/pockels-agnes-81

4. https://www.tu-braunschweig.de/en/agnes-pockels-labor/who-was-agnes-pockels

5. https://en.gdch.de/publications/biographies-of-women-chemists/agnes-pockels.html

Fot. Domena publiczna: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Agnes_Pockels_ca1892.jpg#/media/File:Agnes_Pockels_ca1892.jpg

KOMENTARZE
Newsletter