Biotechnologia.pl
łączymy wszystkie strony biobiznesu
Analiza ryzyka w badaniach klinicznych – formalny wymóg, zalecenie czy praktyczna potrzeba?

Analiza ryzyka to określone działania skierowane na obniżenie negatywnego wpływu ryzyka na funkcjonowanie danego podmiotu czy projektu. W celu lepszego zrozumienia istoty analizy ryzyka, warto przytoczyć kilka pojęć.

 

 

 

Ryzyko to niepewność (zarówno zagrożenie, jak i szansa), przyszłe zdarzenie, decyzja, która pociąga za sobą możliwości wystąpienia konsekwencji.

Ryzyko = (prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia) x (skutki tego zagrożenia),

gdzie prawdopodobieństwo to szansa na wystąpienie jakiegoś zdarzenia, mogąca powodować negatywne lub pozytywne skutki w wyniku zajścia zdarzenia.

Przed rozpoczęciem badania klinicznego należy rozważyć potencjalne ryzyko i niedogodności, w porównaniu do przewidywanej korzyści dla osoby uczestniczącej w badaniu i dla społeczeństwa. Badanie może zostać rozpoczęte i być kontynuowane, jeżeli potencjalne korzyści dla jednostki i społeczeństwa, wynikające z jego przeprowadzenia, usprawiedliwiają ryzyko. Dokonując analizy, oceny, szacowania oraz zarządzania ryzykiem, niezbędne jest zachowanie zasady rzetelności, rozliczalności oraz obiektywności. Pierwsza z nich oznacza dołożenie należytej staranności, obiektywizmu w procesie definiowania zagrożeń, analizy, oceny, szacowania i zarządzania ryzykiem w badaniach klinicznych. Zasada rozliczalności pociąga za sobą zobowiązanie Sponsora do udokumentowania, że wyżej wymienione działania zostały przeprowadzone. Zasada obiektywności oznacza z kolei, że analizę, ocenę i szacowanie ryzyka badań klinicznych należy określić poprzez odniesienie się do rodzaju ryzyka i z uwzględnieniem wszystkich istotnych czynników.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 536/2014 z dnia 16 kwietnia 2016 r. podkreśla, że analiza ryzyka to proces ciągły, mający dwa główne źródła: badany produkt i interwencję, a analiza ryzyka jest przede wszystkim prowadzona dla/w stosunku do Uczestnika i ma na celu zapewnienie jego bezpieczeństwa.
 

Sponsor

Analiza ryzyka w badaniach klinicznych jest obowiązkiem Sponsora. Do niego należy decyzja związana z poziomem szczegółowości, opracowaniem, implementacją oraz stosowaniem narzędzi do analizy, oceny, szacowania i zarządzania ryzykiem.

Realizacji badania klinicznego mogą towarzyszyć różne zagrożenia i różne szkody. Ich poziom zależy od fazy badania, wiedzy na temat produktów badanych i wielu innych czynników. Właśnie dlatego zakres szacowania nie powinien ograniczać się do samego projektu. Powinien uwzględniać również: otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne, podwykonawców, infrastrukturę IT.

Sponsor często zleca wykonanie analiz innym podmiotom, co jest uzasadnione pod względem obiektywnego podejścia do jej wykonania. Jest to dogodne rozwiązanie również pod względem finansowym oraz pod względem czasu gromadzenia danych i wykonania samej analizy. Analiza ryzyka jest także istotnym elementem pomocnym w tworzeniu Planu monitoringu badania i podstawą funkcjonowania Risk Based Monitoringu.

Analiza ryzyka powinna być przygotowywana na etapie projektowania badania i jest istotnym narzędziem do przewidzenia zagrożeń, określenia bezpieczeństwa i powodzenia samego projektu, jak i jego monitorowania w trakcie trwającego badania klinicznego. W raporcie końcowym z badania klinicznego Sponsor powinien opisać podjęte działania naprawcze do zdefiniowanych istotnych ryzyk.
 

Komisja Bioetyczna

Niezależna Komisja Bioetyczna, oceniając zasadność prowadzenia badań, swoją opinię w dużym stopniu opiera na ocenie ryzyka w stosunku do korzyści. Ocena wniosku o pozwolenie na badanie kliniczne powinna odnosić się w szczególności do przewidywanych korzyści terapeutycznych i korzyści dla zdrowia publicznego oraz ryzyka dla uczestnika. Rolą Komisji Bioetycznej jest również sprawowanie ciągłego nadzoru nad każdym będącym w toku badaniem, z częstotliwością odpowiednią do stopnia ryzyka dla osób w nim uczestniczących, nie rzadziej jednak niż raz w roku.

Po fazie III, gdy badany produkt objęty jest pozwoleniem na dopuszczenie do obrotu (tj. jego jakość, bezpieczeństwo i skuteczność zostały już ocenione w trakcie procedury udzielania pozwolenia na dopuszczenie do obrotu), wiele badań klinicznych można uznać za badania z niskim ryzykiem dla uczestników w porównaniu ze standardową praktyką kliniczną.

 

Badacz

Kluczowych informacji dla oceny ryzyka dostarcza Badacz, poprzez rejestrację i dokumentowanie zdarzeń niepożądanych oraz zgłaszanie Sponsorowi wszystkich zdarzeń, które wystąpiły u uczestników prowadzonego przez niego badania klinicznego.

W stosownych przypadkach Badacz przygotowuje sprawozdanie z działań następczych, aby umożliwić Sponsorowi ocenę, czy poważne zdarzenie niepożądane ma wpływ na stosunek korzyści do ryzyka w ramach badania klinicznego.
 

Ośrodek

Dobrą praktyką staje się przygotowanie analizy ryzyka przez Ośrodki badań klinicznych (niezależnie lub/i na zlecenie Sponsora) z ograniczeniem do zakresu działań, które wykonują, lub całościowo w stosunku do danego projektu.

Szacowanie ryzyka może być projektowe lub systemowe i są to kluczowe narzędzia sprawnie działającego systemu jakości Ośrodka. Na podstawie danych zebranych w trakcie audytów, kontroli, ocen, kwestionariuszy (dane wejściowe) szacuje on ryzyko, wprowadza działania korekcyjne, korygujące i zapobiegawcze w celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia zdarzenia, niezgodności w przyszłości. Ponadto na tej podstawie planowane są roczne audyty, kontrole i szkolenia. Należy uwzględnić ryzyka zarówno na poziomie systemu (np. standardowe procedury postępowania, systemy IT, personel, podwykonawcy), jak i na poziomie badania klinicznego (np. plan badania, gromadzenie danych, proces uzyskiwania świadomej zgody, podejmowane interwencje). Kluczem do właściwego określenia zagrożeń wydaje się szerokie doświadczenie, wiedza, a istotnymi narzędziami są: burza mózgów, mapowanie procesów lub inne działania opisane w procedurach.

Należy pamiętać, że metody służące zapewnieniu i kontroli jakości badania powinny być współmierne do poziomu ryzyka – stanowiącego nieodłączny element badania – oraz współmierne do znaczenia gromadzonych danych.

Przed rozpoczęciem badania powinno nastąpić zdefiniowanie procesów i danych, które mają krytyczne znaczenie dla zapewnienia ochrony Uczestników danego badania klinicznego, powodzenia jego realizacji, przebiegu, jak i wiarygodności otrzymanych wyników. Działania te mogą być prowadzone zgodnie z planem przez oddelegowany zespół w arkuszach kalkulacyjnych lub dedykowanych programach na podstawie instrukcji czy Standardowych Procedur Postępowania, które uwzględniają: cel i zakres, mapowanie procesów, identyfikację punktów krytycznych, granice akceptowalności, stopień obciążenia, skalę wystąpienia tego ryzyka i określone skutki. Właściwa analiza ryzyka to określenie ilościowe i jakościowe prawdopodobieństwa i skutków, a następnie przedstawienie matrycy otrzymanego iloczynu wskazanych wartości. Istotnym elementem w podejściu procesowym do ryzyka jest zarządzanie nim, w celu jego zminimalizowania, tj. bieżące monitorowanie, aktualizacja w przypadku pojawienia się nowych danych i weryfikacja założeń analizy po zakończeniu projektu.

Zdefiniowane ryzyka powinny być ocenione w kontekście dostępnych środków i narzędzi kontroli ryzyka przy uwzględnieniu: prawdopodobieństwa wystąpienia błędów, możliwości wcześniejszego wykrycia błędów (analiza FMEA, Failure Mode and Effects Analysis), wpływu tych błędów na ochronę uczestników i wiarygodność wyników badania klinicznego.

Rzetelne dane pozwalają określić skalę spodziewanego ryzyka, a wypracowane działania zapobiegawcze pozwalają je minimalizować do poziomu akceptowalnego przed rozpoczęciem procedur i działań w projekcie.

Należy zdecydować, które ryzyka można ograniczyć, a które zaakceptować. Powinno się dokonywać okresowych przeglądów dokonanych analiz ryzyka, w celu ustalenia, czy realizowane działania w zakresie zarządzania ryzykiem są skuteczne i istotne w świetle najnowszej wiedzy i doświadczenia. Środki obniżenia ryzyka można uwzględnić w protokole badania, planach monitorowania, umowach pomiędzy stronami określającymi zadania i obowiązki. Zdefiniowane ryzyka o poziomie nieakceptowalnym powinny być monitorowane zgodnie z procedurami. Ważne jest również określanie granic akceptowalnego poziomu ryzyka i działań na wypadek pojawienia się ryzyka na poziomie nieakceptowalnym. Granica akceptowalności ryzyka określona jest przed analizą ryzyka, jednakże może być zmieniana w uzasadnionych przypadkach, oczywiście po odpowiednim udokumentowaniu. Należy wspomnieć również, że zagrożenie bezpieczeństwa uczestnika może wynikać z niewłaściwego oszacowania stosunku ryzyka do spodziewanych korzyści leczniczych. Czasem do powstania szkody może przyczynić się nieodpowiedzialna postawa Uczestnika (np. poświadczenie nieprawdy) lub postawa wynikająca z niedostatecznej informacji o jego zagrożeniach i obowiązkach, które to aspekty także powinny być uwzględnione w analizie.

Stopień obciążenia, skutki mogą być określane dla Uczestnika, Pracownika, jaki i Ośrodka. Szkodę może ponieść każdy podmiot powiązany z badaniem klinicznym: Uczestnik, Sponsor, Personel medyczny, Ośrodek medyczny, Komisja Bioetyczna, Nadzorcza instytucja administracji państwowej, Firma ubezpieczeniowa. Dlatego zagrożenia powinny być określane w kontekście powodzenia całego projektu.

Mówiąc o analizie ryzyka, nie można nie wspomnieć o szacowaniu ryzyka w kontekście ochrony danych osobowych i RODO, które bezpośrednio odnoszą się do normy ISO/IEC 27001 Bezpieczeństwo informacji. Szacowanie ryzyka w stosunku do danych osobowych szczególnych (medycznych) z badań klinicznych wykonywane jest zazwyczaj w stosunku do zdefiniowanych zbiorów danych osobowych z dużym naciskiem na bezpieczeństwo danych elektronicznych, jak i bezpieczeństwo powierzania ich podwykonawcom.

Podsumowując, analiza ryzyka pozwala na określenie poziomu ryzyka w sposób jakościowy i ilościowy, dzięki czemu przedsięwzięte mogą być odpowiednie działania zapobiegawcze polegające na eliminacji ryzyka, kontrolowaniu ryzyka i minimalizacji jego efektów. Analiza ryzyka w badaniach klinicznych jest niezbędnym narzędziem pozwalającym ocenić i zapewnić bezpieczeństwo Uczestnika, a także uzyskać wiarygodne wyniki.

 

Autor:
Alicja Szczygieł-Jamińska
Dyrektor ds. Zarządzania Jakością BioResearch Group

 

 

 

 

---------------------------------

 

 

 

 

Artykuł pochodzi z najnowszego wydania kwartalnika Biotechnologia.pl nr 2-3/2019.
Cały kwartalnik dostępny jest TUTAJ

 

 

 

 

 

 

 

KOMENTARZE
Newsletter