Klasyfikacja badań międzylaboratoryjnych

Biorąc pod uwagę cel przeprowadzanych porównań, można dokonać poniższej klasyfikacji badań międzylaboratoryjnych:

* badania biegłości (z ang. proficiency test, PT) – ich celem jest sprawdzenie i ocena sprawności oraz jakości przeprowadzanych badań analitycznych przez uczestniczące laboratoria,

* badania normalizacyjne – skupiają się na wynikach uzyskanych z zastosowaniem wybranej metody, aby sprawdzić jej poprawność i wyznaczyć charakterystykę, tj. precyzję, błąd systematyczny, odzysk, czułość, zakres stosowania i in.,

* certyfikacja materiałów – ma na celu wyznaczenie charakterystyki materiału rozważanego jako materiał odniesienia,

* porównania międzylaboratoryjne (z ang. interlaboratory comparison, ILC) – dają możliwość m.in. porównania uzyskiwanych wyników pomiarowych, wykrywania błędów systemowych oraz samodoskonalenia się.

Organizacja i przeprowadzanie badań biegłości

Porównania międzylaboratoryjne poprzez badania biegłości są potwierdzeniem jakości i kompetencji laboratorium analitycznego i jego personelu. Głównym celem ich organizowania jest porównanie wyników uzyskiwanych przez dwa lub większą grupę laboratoriów, których zadaniem jest pomiar wybranej właściwości w próbkach testowych. Badania biegłości mogą odbywać się jawnie lub niejawnie. W tym drugim przypadku uczestnicy nie są informowani o przeprowadzanych porównaniach i otrzymaną próbkę analityczną traktują jako rutynowe zlecenie. Co ważne, w trakcie trwania badań biegłości każdy z uczestników jest anonimowy na tle całej grupy, tzn. przypisywany jest mu indywidualny numer identyfikacyjny, pod którym zapoznaje się z uzyskanymi rezultatami.

Badania biegłości przeprowadzane są przez właściwe jednostki posiadające uprawnienia do realizowania tego typu porównań. Po wcześniejszym zaakceptowaniu warunków przeprowadzania porównań międzylaboratoryjnych do poszczególnych jednostek najczęściej dostarczane są wcześniej przygotowane próbki, wybrane losowo z dostawy jednorodnego materiału, w celu jednoczesnego ich zbadania przez wszystkie jednostki. Organizator może odgórnie narzucić metodę analityczną lub ograniczyć możliwość wyboru do kilku procedur analitycznych. Następnie porównuje się uzyskane dane z wynikami otrzymanymi przez inne laboratoria lub ze znaną wartością odniesienia. Do tego celu korzysta się z określonych metod statystycznych. Podstawą oceny wyniku uzyskanego przez dane laboratorium są parametry statystyki indywidualnej oraz sumarycznej sprawności. Jednym ze wspomnianych parametrów jest wskaźnik Z (często stosowana formuła oceny). Wartość wskaźnika Z wyznacza się jako iloraz różnicy wyniku otrzymanego przez dane laboratorium, wartości odniesienia oraz wartości jednostki odchylenia (najczęściej odchylenia standardowego). W zależności od obliczonej wartości Z wynik uznaje się za zadowalający, wątpliwy bądź niezadowalający. Oprócz parametru Z stosuje się również tzw. wskaźnik En oraz błąd względny.

Badania biegłości jako element oceny w procesach akredytacji

Udział w badaniach biegłości jest jednym z wymogów, jakie muszą spełnić laboratoria akredytowane oraz ubiegające się o przyznanie akredytacji. Jednostki analityczne, których celem jest przede wszystkim sprawdzenie własnych kompetencji, powinny uczestniczyć w co najmniej jednym programie badań międzylaboratoryjnych. Te posiadające już akredytację natomiast są zobowiązane do dostarczenia dowodów uczestnictwa w takich badaniach (ze skutkiem pozytywnym) na arenie krajowej. Nie ma wymogu dotyczącego uczestnictwa w badaniach biegłości jedynie przez laboratoria akredytowane. Mogą (a nawet powinny) w nich uczestniczyć także laboratoria ubiegające się o przyznanie certyfikatu. Polskie Centrum Akredytacji przykłada dużą wagę do badań biegłości oraz uzyskiwanych w ich toku rezultatów, ponieważ stanowią one podstawę wykazania kompetencji technicznych laboratorium. Dobrze zaplanowane i przemyślane uczestnictwo w tego typu porównaniach jest doskonałą okazją do monitorowania pracy laboratorium badawczego. Decydując się na uczestnictwo w tego typu porównaniach, należy zwrócić uwagę m.in. na to, czy są to badania biegłości lub może porównania międzylaboratoryjne. Warto także zdobyć informacje na temat kompetencji organizatora specjalizującego się w przeprowadzaniu badań biegłości.

Zalety uczestnictwa w badaniach biegłości:

* porównanie własnych rezultatów z tymi, jakie uzyskują inne laboratoria,

* potwierdzenie kompetencji pracowników oraz rzetelności uzyskiwanych wyników,

* możliwość wykrycia potencjalnych nieprawidłowości i podjęcia działań korygujących,

* potwierdzenie poprawnego wykonania walidacji lub wdrożenia metody znormalizowanej,

* uzyskanie zewnętrznej i niezależnej oceny pracy laboratorium badawczego,

* wskazanie potrzeby np. szkoleń wewnętrznych, zakupu nowej aparatury pomiarowej itp.