Oznaczenia daty ważności na opakowaniu

Zgodnie z unijnym Rozporządzeniem 1223/2009/WE kosmetyki o trwałości do 30 miesięcy muszą mieć na opakowaniu konkretną datę minimalnej trwałości („najlepiej zużyć przed końcem…”). Produkty trwalsze (>30 miesięcy) oznacza się symbolem PAO (z ang. period after opening) wskaującym czas bezpiecznego użycia po pierwszym otwarciu. Termin przydatności (z ang. expiration date, EXP) i PAO wyznacza się na podstawie testów stabilności fizycznej, chemicznej i mikrobiologicznej produktu. Oznaczenie PAO ma pomóc konsumentowi ocenić, jak długo po otwarciu preparat zachowuje bezpieczeństwo i jakość, natomiast data minimalnej trwałości gwarantuje, że produkt będzie stabilny i bezpieczny do tego dnia przy właściwym przechowywaniu.

Zmiany chemiczne w czasie

W miarę upływu czasu w kosmetykach zachodzą reakcje chemiczne prowadzące do utraty jakości i skuteczności. Głównym procesem jest utlenianie lipidów i substancji organicznych. Triglicerydy roślinne i zwierzęce reagują z tlenem w obecności światła lub metali ciężkich, co inicjuje rozpad wiązań chemicznych i powstawanie rodników. Reakcja łańcuchowa prowadzi do tworzenia nadtlenków i innych produktów degradacji tłuszczów, co manifestuje się jełczeniem – nieprzyjemnym zapachem, zmianą barwy czy konsystencji produktu. Aby przeciwdziałać tym procesom, do formuł kosmetycznych dodaje się przeciwutleniacze. Antyoksydanty hamują tworzenie rodników i zapobiegają jełczeniu, wydłużając w ten sposób trwałość kosmetyku oraz chroniąc jego właściwości (zapach, barwę, konsystencję) przed zmianami – m.in. kwas askorbinowy czy winowy w połączeniu z innymi antyoksydantami kompleksują jony metali, skutecznie hamując autooksydację preparatu. W niektórych preparatach zawierających filtry UV dochodzi dodatkowo do fotodegradacji związków czynnych – UV-filtry pod wpływem promieniowania mogą ulegać izomeryzacji lub rozkładowi, tracąc zdolność ochronną i ewentualnie generując toksyczne produkty fotodegradacji. Podobnie nietrwałe składniki aktywne (np. witamina C, retinol, niektóre peptydy) mogą ulegać rozpadowi oksydacyjnemu lub hydrolizie, co obniża ich działanie. W efekcie przeterminowany kosmetyk może nie tylko mieć obniżoną skuteczność, ale także zmienić swoje właściwości fizykochemiczne lub wytworzyć drażniące produkty rozkładu.

Zmiany mikrobiologiczne

Kolejnym aspektem bezpieczeństwa jest ryzyko skażenia mikrobiologicznego. Podczas codziennego używania kosmetyku do pojemnika przedostają się bakterie, grzyby czy drożdże (np. z rąk, aplikatorów, otoczenia). Z czasem konserwanty mogą ulec zużyciu lub rozkładowi, co pozwala mikroorganizmom namnażać się. Szczególnie narażone są kosmetyki wodne i naturalne – preparaty bez tradycyjnych konserwantów lub ze składnikami roślinnymi sprzyjającymi wzrostowi mikroflory. Raport FDA podkreśla, że kosmetyki wzbogacone w ekstrakty roślinne mają krótszy okres przydatności i większe ryzyko rozwoju bakterii i pleśni. W praktyce analizy wykazały wysoką częstość skażenia – w badaniach mikrobiologicznych większości powszechnie używanych produktów natrafia się na organizmy, takie jak: Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli czy różne drożdże i pleśnie. Badanie Giacomel i wsp. z 2013 r. wykazało obecność S. aureus w 79% badanych próbek maskar oraz P. aeruginosa w 13%. Tak skażone preparaty stają się źródłem patogenów – P. aeruginosa czy K. pneumoniae zanieczyszczające kosmetyki do oczu lub dziecięce balsamy wielokrotnie doprowadzały do zakażeń (np. zapalenia rogówki lub nawet zakażeń ogólnoustrojowych u niemowląt). Przegląd raportów europejskich (bazy RAPEX) wskazuje, że ok. 10-12% produktów kosmetycznych wycofanych z rynku było skażonych drobnoustrojami. Najczęściej były to patogeny, takie jak P. aeruginosa (35% zanieczyszczonych przypadków) oraz S. aureus. Zawartość mikroflory zwiększa się szczególnie w przeterminowanych produktach – przedłużone użytkowanie (lub jednoczesne używanie wielu osób) znacząco podnosi poziom bakterii i grzybów.

Zmiany fizyczne

Termin przydatności wpływa też na cechy fizyczne kosmetyku. Z biegiem czasu emulsje wodno‑olejowe mogą się rozwarstwiać – faza wodna oddziela się od olejowej. Preparaty mogą tracić wodę i wysychać, co skutkuje twardnieniem lub spękaniem konsystencji. Obserwuje się także utratę jednorodności produktu – zmiany zapachu, barwy czy przejrzystości. Czynniki, takie jak wilgoć, temperatura i powietrze, sprzyjają tym procesom. Według FDA nawet zwykłe zmiany temperatury czy ekspozycja na światło i powietrze mogą powodować zmianę koloru i konsystencji preparatu. W praktyce oznacza to, że krem po upływie terminu ważności może mieć inną teksturę niż nowy – gęstnieć lub rozwarstwiać się – co zmienia jego użytkowość. Ogólnie rzecz biorąc, estetyczne i fizyczne właściwości kosmetyku najczęściej pogarszają się z czasem, co może zaburzać jego aplikację, a także sygnalizować potencjalne obniżenie jakości innych składników.

Różnice w formułach kosmetyków

Różne formuły kosmetyków wykazują odmienne zachowania w trakcie użytkowania zależnie od składu. Preparaty na bazie wody (toniki, mgiełki, emulsje) są szczególnie podatne na rozwój drobnoustrojów – wilgotne środowisko sprzyja namnożeniu bakterii i grzybów. Z kolei kosmetyki olejowe (olejki, masła) podlegają przede wszystkim jełczeniu – utlenianiu tłuszczów. Kosmetyki naturalne bez konserwantów mają natomiast krótszy czas przydatności, ponieważ łatwiej w nich o skażenie mikrobiologiczne. Preparaty zawierające filtry UV wymagają dodatkowej stabilności – niektóre filtry (np. na bazie ketonów czy aminobenzoesanów) ulegają fotoizomeryzacji lub rozkładowi pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Ich fotodegradacja prowadzi do spadku ochrony przeciwsłonecznej i może generować nowe związki potencjalnie drażniące. W kosmetykach oczyszczających (szamponach, żelach) ze względu na wysoką zawartość wody ryzyko skażenia jest jeszcze większe. Generalnie brak konserwantów lub ich niewłaściwa dawka znacznie skraca przydatność preparatu – patogeny szybko się mnożą w tzw. otwartych formułach, zwłaszcza gdy preparat często ma kontakt z powietrzem i bakteriami użytkownika.

Wpływ warunków przechowywania

Przechowywanie ma kluczowe znaczenie dla trwałości. Wysokie temperatury przyspieszają reakcje utleniania i degradacji składników, a intensywne światło (UV) może inicjować fotoutlenianie i fotodegradację substancji czynnych. Jak zauważa FDA, ekspozycja kosmetyków na ciepło i promienie słoneczne przedwcześnie przyspiesza ich pogorszenie. Produkty przechowywane w idealnych warunkach mogą być nadal akceptowalne nawet po upływie terminu ważności, podczas gdy źle przechowywane ulegną szybkim zmianom. Dodatkowo wilgoć (np. w łazience) ułatwia rozwój pleśni, a częste otwieranie słoiczka dopuszcza do środka tlen i drobnoustroje. Dobry system pakowania (szczelne opakowania, osłonki, pompki) ogranicza kontakt z powietrzem i zanieczyszczeniami, co wydłuża okres przydatności.

Oznaczenia PAO i daty ważności

Oznaczenia PAO i EXP służą konsumentowi do oceny bezpiecznego czasu użycia produktu. Symbol otwartego słoiczka z liczbą (np. 12M) informuje, ile miesięcy po otwarciu preparat pozostaje stabilny i bezpieczny. Natomiast data „najlepiej zużyć przed końcem” (EXP) wskazuje ostateczny termin gwarantujący pełną skuteczność i bezpieczeństwo, pod warunkiem przechowywania w odpowiednich warunkach. Jeżeli kosmetyk posiada zarówno oznaczenie PAO, jak i datę ekspozyt, kluczowa jest ta druga – producent gwarantuje bezpieczeństwo tylko do wskazanego terminu, nawet jeśli PAO jest dłuższe. Oznakowania te opierają się na badaniach stabilności produktu, w tym testach fizykochemicznych i mikrobiologicznych. Producenci przeprowadzają próbne starzenie się preparatów (stability tests), mierząc zmiany parametrów w podwyższonych temperaturach i wilgotności, aby wyznaczyć wiarygodny okres przydatności.

Potencjalne skutki dermatologiczne

Stosowanie przeterminowanych kosmetyków może prowadzić do różnorodnych problemów skórnych. Przede wszystkim wzrasta ryzyko infekcji bakteryjnych i grzybiczych – kosmetyk będący siedliskiem patogenów może spowodować np. zapalenie mieszków włosowych, zapalenie spojówek czy nawet głębokie zakażenia skóry. W literaturze opisano przypadki zapalenia rogówki wywołanego Pseudomonas aeruginosa ze skażonej maskary, a także poważne epidemie sepsy niemowląt po użyciu skażonego szamponu z Serratia marcescens. Zanieczyszczenia pleśniami mogą wywoływać silne reakcje alergiczne i stany zapalne – np. skażenie kosmetyku dla oczu grzybami zgłaszano jako przyczynę podrażnień i infekcji okołoodbytniczych. Co więcej, rozkład konserwantów i zapachów może uwalniać nowe alergeny – utlenione związki cytrusowe (linalol, limonen) czy produkty hydrolizy niektórych estrów zapachowych stają się silnymi uczulaczami. 

Choć badania nad alergizującym potencjałem przeterminowanych kosmetyków są ograniczone, wiadomo, że używanie przeterminowanych produktów wiąże się z częstszym występowaniem podrażnień, świądu, zaczerwienień i reakcji zapalnych na skórze. Podsumowując, utrata stabilności mikrobiologicznej i chemicznej kosmetyku po upływie terminu ważności może skutkować kontaktem z patogenami i toksycznymi produktami rozkładu, co stanowi zagrożenie dla zdrowia skóry.