Skóra człowieka jest organem, który spełnia wiele ważnych funkcji w organizmie. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: procesy termoregulacji, gospodarkę wodno-elektrolitową, przewodzenie bodźców, ale przede wszystkim barierę ochronną przed czynnikami zewnętrznymi, czy infekcjami.

Skóra zbudowana jest trzech warstw tj. z naskórka (pełniącego funkcje ochronne), skóry właściwej, tkanki podskórnej.

Skóra:

• u dorosłego człowieka zajmuje powierzchnię około 1,5-2 m²

• jej przeciętna masa (z tkanką podskórną) wynosi 18-20 kg

• grubość jest zróżnicowana waha się od 0,5 mm (wokół oczu) do 5-7 mm (na podeszwach) i zmienia się w zależności od wieku, płci, sposobu odżywiania i warunków życia.

Skóra dziecka

Skóra niemowlęcia i małego dziecka nie jest w pełni dojrzała i różni się od skóry osoby dorosłej. Zaczyna ją przypominać dopiero po ukończeniu 2-3 roku życia.

Skóra zbudowana jest z naskórka, skóry właściwej, tkanki podskórnej. Zawiera przydatki, naczynia krwionośne, naczynia chłonne, zakończenia włókien nerwowych, pełni funkcję ochronną, metaboliczną, immunologiczną oraz narządu zmysłu (dotyk, ból, ciepło, zimno) czy funkcję termoregulacji.

Należy jednak podkreślić, że u dzieci poszczególne warstwy skóry są cieńsze i mniej zwarte, nie jest wykształcona granica skórno-naskórkowa, np. naskórek wykształcony jest tylko w 30%. Większy jest także stosunek powierzchni skóry do wagi. U noworodka jest on ok. 2-3-krotnie większy niż u osoby dorosłej. Z wiekiem wartość ta maleje i tak: w 6 miesiącu 1,8-krotnie, w 12 miesiącu 1,2-krotnie. Podobnie jest ze stężeniem w tkance i we krwi substancji aktywnych dla takiej samej powierzchni. U dzieci nawet 10-krotnie jest większe niż u dorosłych. Wpływa to na przepuszczalność skóry.  

Zmniejszony natomiast jest tzw. klirens (współczynnik oczyszczania) i/lub podwyższony t_1/2 substancji biodostępnych. Przez co u dzieci istnieje wzrost potencjalnego ryzyka działań niepożądanych (t_1/2 substancji biodostępnych u dzieci 3-9 razy dłuższych niż u dorosłych).

Obecność powierzchni pieluszkowej, charakterystyczna dla okresu niemowlęcego i noworodkowego, powoduje wzrost namnażania bakterii, interakcje pomiędzy moczem a kałem. Prowadzi to do aktywacji ureazy i rozkładu mocznika do amoniaku. Wzrasta pH skóry i następuje jej uszkodzenie. 

Mając to wszystko na uwadze, warto podkreślić, że  wiele substancji w tym: kwas borowy, etanol, kortykosteroidy należy stosować ostrożnie i tylko, gdy jest to wskazane, ponieważ opisano wiele przypadków podrażnienia lub poparzenia skóry noworodków.

Skóra dzieci jest także mniej elastyczna i jaśniejsza. W skórze dzieci słabsza jest produkcja melaniny, przez co skora jest bardziej wrażliwa na promieniowanie słoneczne.

Kolejna różnica to ilość gruczołów potowych. U dzieci gruczołów potowych jest mniej i są one znacznie gorszej czynności, dlatego dzieci w tym wieku gorzej przystosowują się do wysokiej temperatury i są bardziej podatne na przegrzanie.

Maź płodowa

Skórę płodu pokrywa tzw. maź płodowa, czyli mazista substancja, którą tworzą wydzieliny gruczołów łojowych płodu, złuszczone komórki nabłonka i włosków meszku płodowego oraz wydzieliny komórek owodni. W raz z postępem rozwoju płodowego, maź płodowa izoluje skórę od płynu owodniowego, co jest możliwe ze względu na obecność w niej elementów tłuszczowych (wyglądem przypomina wosk). Posiada pH 6,7-7,4.

Maź płodowa chroni skórę w chwili urodzenia i płód przed maceracją wodami płodowymi oraz infekcjami i czynnikami zewnętrznymi (oczyszcza, działa antybakteryjnie i chroni przed działaniem wolnych rodników). Dodatkowo ułatwia przejście przez kanał rodny i utrzymuje prawidłową wilgotność skóry. Usuwa się ją w kilku pierwszych dniach życia podczas zabiegów higienicznych.

Występowanie mazi płodowej oraz jej ilość pozwala również ocenić wiek ciążowy takiego noworodka. Im młodszy wcześniak, tym więcej mazi płodowej, u prawidłowo donoszonego noworodka ilość mazi jest umiarkowana, natomiast u noworodka przenoszonego – ilość mazi jest skąpa. W skrajnym wcześniactwie nawet jej brak.

Skóra noworodka natomiast ma słabo wykształcony płaszcz lipidowy. pH wynosi 6,2-7,5 (po pierwszych 3 tyg. życia spada do 5,0-5,5 ponieważ kwaśny odczyn przeciwdziała nadmiernemu rozwojowi mikroorganizmów). Proces keratynizacji, który rozpoczął się w 24. tygodniu ciąży, jest niezakończony. Grubość naskórka wynosi 40-50µm. Warstwa rogowa skóry noworodka jest bardzo cienka i stanowi ją kilka warstw luźno ułożonych keranocytów, przez co słabiej zapobiega ona utracie wody. Od 20. tygodnia ciąży przez melanocyty produkowana jest melanina. Ilość jej jest niewystarczająca, przez co dzieci narażone są na oparzenia słoneczne i wzrost ryzyka rozwoju czerniaka skóry w wieku dorosłym. Zwiększona jest tez przepuszczalność na skutek podrażnień i maceracji. Należy unikać stosowania plastrów ochronnych. Ponieważ bariera skórna u dzieci jest niewystarczająca, konieczna jest odpowiednia pielęgnacja dostosowana do ich wieku i problemów skórnych.

Skóra wcześniaków różni się od skóry noworodków

U wcześniaków urodzonych przed 24. tygodniem życia płodowego, brak jest warstwy rogowej, obserwuje się też znaczny wzrost transepidermalnej utraty wody (TEWL ilość wody która „ucieka” z organizmu). Dzieci urodzone przed 30. tygodniem ciąży mają warstwę rogową, która zawiera tylko 2-3 warstwy korneocytów. TEWL jest mniejszy. Skóra jest jednak niedojrzała, delikatna i nadmiernie przepuszczalna. Często jest bardzo cienka, przeźroczysta o czerwonej barwie, konsystencją przypominająca galaretę. Wcześniaki maja skłonność do powstawania obrzęków, co jest wynikiem mniejszej liczby włókien kolagenowych i większej zawartości wody i sodu w skórze właściwej. Zwiększona jest również przenikalność dla zastosowanych zewnętrznie środków chemicznych, oraz przepuszczalność bakterii czy toksyn. Dodatkowo występują niedobory zapasów substancji odżywczych, np. wolnych kwasów tłuszczowych (co prowadzi do zapalenia skóry), czy też niedoborów np. cynku (co daje rozległe, samoistne pęknięcia powierzchni skóry). Skóra wcześniaka może stanowić do 13% masy ciała, gdzie u dorosłego stanowi zaledwie 3%. Charakteryzuje ją także słaba wydolność pocenia się.

Niedojrzałość skóry wcześniaków to nie jedyny problem. Skóra dzieci urodzonych przedwcześnie narażona jest na czynniki wpływające negatywnie na ich skórę.

Są to:

• Fizyczne i mechaniczne uszkodzenie skóry w tym: czynniki związane z pobieraniem krwi do badań, kaniulacja naczyń, śródtkankowe umieszczanie składników żywienia parenteralnego (może to powodować zmiany martwicze skóry, uszkodzenie leżących głębiej mięśni i nerwów), zmiany w postaci martwicy skóry i śluzówek,  jako efekt uboczny intubacji i zastosowania kaniul donosowych;

• Uszkodzenie hipo- lub hipertoniczne spowodowane niewłaściwą temperaturą otoczenia;

• Środki dezynfekcyjne – powodujące oparzenia;

• Zwiększona absorpcja substancji stosowanych zewnętrznie na skórę, w tym środki znieczulacjące, leki w postaci płynów i maści (antybiotyki, sterydy), środki do dezynfekcji, środki stosowane do usuwania plastrów, środki stosowane do pielęgnacji skóry;

• Kolonizacja uszkodzonej skóry w wyniku nadmiernego, nieuzasadnionego kontaktu z personelem, stosowanie agresywnych metod monitorowania, nie przestrzeganie reżimu sanitarnego, mycia i dezynfekcji rąk, obecność patogennej flory oddziałowej;

• Niedokrwienie (martwica uciskowa) spowodowana przez opatrunki, unieruchomienie, sondy, mankiety do nieinwazyjnego mierzenia ciśnienia tętniczego krwi.

Pielęgnacja skóry dziecka

Skóra noworodków, niemowląt oraz małych dzieci wymaga szczególnie troskliwej pielęgnacji za pomocą odpowiednich środków kosmetycznych, która obejmuje oczyszczanie, nawilżanie, ale także minimalizowanie otarć, przeciwdziałanie odparzeniom, szczególnie w okolicach skóry pośladków i unikanie ekspozycji na wilgoć, wysoką i niską temperaturę, wiatr, intensywne działanie promieni słonecznych, czynników drażniących w tym środków myjących i piorących.

Do pielęgnacji skóry dziecka można stosować mydła zawierające środki natłuszczające, syndety, mydła z wyciągiem z owsa, chusteczki pielęgnujące i czyszczące (nawilżane balsamami ochronnymi czy tez nasączone oliwą z oliwek, lanoliną), kremy ochronne przeznaczone pod pieluszkę ale także zasypki niemowlęce.

Wybierając preparaty dla dzieci, należy pamiętać, że źle dobrana pielęgnacja stwarza zagrożenie dla ochronnej warstwy lipidowej, powoduje nadmierne wysuszenie skóry i w konsekwencji uszkodzenie bariery naskórka. Najczęściej są to podrażnienia, reakcje alergiczne, zmiany ciepłoty ciała, a nawet może dojść w skrajnych przypadkach do reakcji toksycznych. Niemowlęta i małe dzieci mają ograniczoną zdolność przekształcania i wydalania z organizmu szkodliwych substancji dlatego, że funkcja nerek i wątroby dopiero się doskonali.

Najczęstsze błędy w pielęgnacji skóry dziecka

• Niewłaściwy ubiór dziecka, w tym używanie syntetycznych, nieprzewiewnych ubranek, wzmagających potliwość skóry, tkanin wełnianych, które w sposób mechaniczny drażnią skórę, ubranka posiadające metalowe zapinki, które mogą powodować kontaktowe reakcje alergiczne, ubieranie dziecko w za ciasne ubranka;
• przegrzanie organizmu
• stosowanie nieodpowiednich kosmetyków w tym preparatów dla dorosłych, preparatów zawierających środki przeciwbakteryjne stosowane do pielęgnacji zdrowej skóry dziecka