Gospodarka o obiegu zamkniętym (GOZ)

O gospodarce o obiegu zamkniętym mówi się ostatnio coraz częściej ze względu na zmianę polityki, która wprowadza wiele nowych rozwiązań w związku z przeciwdziałaniem zmianom klimatycznym. Do tej pory funkcjonalnym modelem gospodarczym była i wciąż jeszcze jest gospodarka linearna (inaczej zwana też liniową). Jej hasłem przewodnim jest „weź – wyprodukuj – użyj – wyrzuć”, czyli zakłada ona jednorazowe użycie produktu. Co ciekawe, model ten opiera się o tanie i łatwo dostępne materiały, a jego elementem jest tzw. planowana zużywalność, czyli takie projektowanie produktów, aby przestały one po pewnym czasie działać i szybciej się zużywały. Niestety, obecnie w wielu krajach UE obowiązuje taki właśnie model gospodarki.

Gospodarka o modelu zamkniętym, czyli inaczej circular economy, jest natomiast (wg definicji Parlamentu Europejskiego) modelem produkcji i konsumpcji, w którym istniejące materiały i produkty poddaje się naprawie, ponownemu użyciu, odnowieniu, a w ostateczności – recyklingowi tak długo, jak to możliwe. Dzięki temu możliwe jest ograniczenie ilości odpadów, a także wydłużenie cyklu życia produktów. Do głównych zalet tego typu rozwiązania można zatem zaliczyć: ochronę środowiska poprzez właśnie np. redukcję ilości odpadów i zanieczyszczeń, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, zmniejszenie zależności od surowców (co przekłada się bezpośrednio na zmniejszenie ryzyka problemów z dostawami, zmiennością cen, a także dostępnością surowców), tworzenie nowych miejsc pracy. Oczywiście wiele jeszcze pozostaje do zrobienia, gdyż przejście na ten model gospodarki wymaga nakładów finansowych, zwłaszcza z punktu widzenia firm. Każda zmiana, chociażby najmniejsza, jak zmiana opakowania, pociąga za sobą koszty. Należy pamiętać, że działania związane z obiegiem zamkniętym są nieuniknione chociażby ze względu na wymagania UE (w ramach osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r.), jednak w dłuższej perspektywie koszta tej inwestycji mogą się zwrócić, a tego typu działania wpłyną niezwykle pozytywnie na środowisko. Co ciekawe, długofalowo model ten jest wręcz generatorem oszczędności, a także szansą na tworzenie innowacyjnych rozwiązań.

Gospodarka o obiegu zamkniętym to nie tylko teoretyczny model, ale także zasady i dobre praktyki w zakresie zarządzania zasobami naturalnymi oraz zwiększenie odzysku surowców pochodzących z odpadów i tych w ogóle. Należy również wspomnieć, że oprócz recyklingu surowców, które zostały już wpuszczone w obieg, głównym zadaniem GOZ jest w pierwszej kolejności zapobieganie odpadom już na etapie projektowania. Do tego można także dodać: działania związane z minimalizacja zużycia surowców oraz energii, ograniczenie stosowania substancji niebezpiecznych (w myśl zasad zielonej chemii), projektowanie produktów końcowych w świadomy sposób i zagospodarowanie ewentualnych produktów ubocznych reakcji, np. poprzez projektowanie pełnowartościowych opakowań. W 2019 r. Unia Europejska przyjęła dyrektywę, w której narzuciła m.in. ograniczenia związane ze stosowaniem wyrobów jednorazowego użytku, jak np. kubków, widelców, talerzyków, noży, patyczków higienicznych, patyczków na balony, pojemników, słomek plastikowych, a także wszelkich produktów wytworzonych ze spienionego polistyrenu (EPS). Oczywiście nie ulega wątpliwości, że są to działania jak najbardziej potrzebne i niezbędne zarówno dla naszego zdrowia, jak i poprawy sytuacji klimatycznej, jednak należy także zdawać sobie sprawę, że wciąż w wielu miejscach sprzedawane są torebki foliowe czy też plastikowe, które nawet za dodatkową opłatą, nie zrażają klientów, ze względu na większą wytrzymałość. Torebki papierowe są pewnym rozwiązaniem, jednak są one mniej trwałe, a także bardzo często źle segregowane. W związku z tym prowadzone są badania m.in. nad alternatywnymi surowcami biodegradowalnymi, które mogłyby zastąpić używane dotychczas wyroby, jak np. opakowania czy papierowe tacki i plastikowe sztućce jednorazowe. W tym przypadku mówi się przede wszystkim o poli(kwasie mlekowym), inaczej polilaktydzie (PLA), skrobii termoplastycznej, polikaprolaktonie, a także zastosowaniu trzciny cukrowej, skrobi kukurydzianej czy liści palmowych.

Plastik w opakowaniach

Pomimo oczywistych zalet gospodarki o obiegu zamkniętym, dalej pozostaje pytanie, co z materiałami, które zostały już wytworzone, a są uciążliwe dla środowiska? Na przykładzie opakowań, które są w głównej mierze wykonane z tworzyw sztucznych czy też polimerów, takich jak polietylen (PE), polistyren (PS), polipropylen (PP) czy poli(tetraftalan etylenu) – w skrócie PET, stosowany głównie w butelkach, można stwierdzić, że są to materiały o krótkim czasie użytkowania, za to bardzo długim czasie rozkładu. W związku z tym podejmowane są liczne działania oraz badania w kierunku biomateriałów, które zachowywałyby podobne właściwości, a byłyby znacznie mniej zagrażające środowisku. Niezbędny wydaje się także odzysk na drodze wspomnianego już recyklingu, w celu uzyskania tzw. regranulatu, czyli surowca wtórnego. Dzięki takiej metodzie stosowanie materiałów na bazie ropy naftowej oraz emisja szkodliwych gazów cieplarnianych są ograniczone.

Co ciekawe, jednorazowe produkty, które trafiają bezpośrednio do kanalizacji, jak np. tampony czy chusteczki, powinny mieć na opakowaniu informacje o szkodliwości dla środowiska. Obecnie jednak nie wszystkie opakowania zawierają tak istotne dane. Należy w tym miejscu także wspomnieć o mikroplastiku, czyli tworzywie sztucznym o średnicy cząstek mniejszej niż 5 mm, który bardzo chętnie przenika do środowiska, zwłaszcza do oceanów i mórz. Mikroplastik jest powszechnie używany do produkcji wszelkiego rodzaju opakowań, zabawek, kremów z filtrem, elektroniki, samochodów itp. Ostatnimi czasy naukowcy mówią także o tzw. nanoplastiku, którego cząstki bardzo łatwo przenikają do środowiska i nie są rozpoznawalne gołym okiem, a ze względu na swój nanometryczny rozmiar – mają zdolność wnikania do tkanek organizmu.

Opakowania w przemyśle kosmetycznym

Opakowania kosmetyczne rzadko są tak naprawdę selekcjonowane i poddawane recyklingowi, dlatego użycie opakowań biodegradowalnych czy kompostowalnych stanowi bardzo ważne wyzwanie i szansę dla wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju w przemyśle kosmetycznym. Świadomość konsumentów na temat szkód, jakie odpady opakowaniowe z tworzyw sztucznych wyrządzają środowisku, w połączeniu z polityką dotyczącą biogospodarki i gospodarki o obiegu zamkniętym, skłaniają producentów opakowań do stosowania materiałów pochodzenia biologicznego i biodegradowalnego. Należy także pamiętać, że poszukiwane są takie materiały opakowań, jak np. wspomniane polimery biodegradowalne, które spełniłyby rygorystyczne wymagania dotyczące konserwacji kosmetyków, przy jednoczesnym zachowaniu ich trwałości. Dostępnych jest kilka biodegradowalnych polimerów, takich jak poli(kwas mlekowy) czy polisacharydy, a niektóre rozwiązania zarówno w zakresie opakowań sztywnych, jak i elastycznych są już obecne na rynku. Wiele biopolimerów i materiałów kompostowalnych jest także przedmiotem badań i optymalizacji. Materiały pochodzenia biologicznego zapewniają wiele korzyści dla środowiska, ponieważ ich zastosowanie może znacząco pomóc w zmniejszeniu emisji gazów cieplarnianych, skrócić cykl węglowy oraz ograniczyć zużycie pochodnych paliw kopalnych. Większość bioplastików jest obecnie wykorzystywana do produkcji towarów nietrwałych, takich jak właśnie opakowania, a same w sobie zielone tworzywa sztuczne posiadają szeroki zakres właściwości, co czyni je atrakcyjną alternatywą. 

W kontekście opakowań mówi się też o tzw. ecodesign, czyli ekoprojektowaniu opakowań, które ma na celu nie tylko zwiększyć atrakcyjność opakowania dla potencjalnego konsumenta, ale także poprawić ergonomiczność, chronić produkt oraz zwiększyć bezpieczeństwo użytkowania. Istotne jest również takie wykonanie opakowana, które pozwoli na jego późniejszy recykling i ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne po jego wyrzuceniu do kosza. Należy ponadto rozróżnić materiały zdatne do recyklingu od materiałów tzw. „bio”, czyli biodegradowalnych, czy też kompostowalnych, gdyż ich ścieżka jest zupełnie inna. W przypadku ekoprojektowania warto także wziąć pod uwagę produkcję wyłącznie niezbędnych opakowań, o długim cyklu życia i nadających się do ponownego użycia. Niestety, bardzo często można spotkać się ze zjawiskiem o wiele większej gramatury opakowania, niż wymaga tego produkt znajdujący się wewnątrz. Jest to przykład braku ergonomiki.

Opakowania, jak też wiele innych produktów, podlegają analizie przydatności użytkowania, która powinna być jak najdłuższa. Należy w tym miejscu także rozróżnić analizę przydatności do recyklingu, w której bierze się m.in. pod uwagę, czy opakowanie zawiera śladowe ilości produktu, np. żelu, szamponu czy kremu. Zatem gospodarka o obiegu zamkniętym ma za zadanie takie projektowanie opakowań, które przewiduje jego prawidłową utylizację czy też recykling, poprzez np. ograniczenie stosowania nadmiernych opakowań, projektowanie opakowań o zmniejszonej masie i objętości, stosowanie materiałów biodegradowalnych oraz transparentnych (co ogranicza użycie barwników), unikanie stosowania laminatów (folie prezentowe są niestety nadal stosowane w wielu sklepach kosmetycznych) czy też ograniczenie produktów trudnych w recyklingu. Nie należy także zapominać o prawidłowym oznakowaniu opakowania zgodnie ze znakami identyfikującymi materiał opakowaniowy.

Jednym z rzeczywistych problemów jest jednak zdefiniowanie i identyfikacja ekologicznych tworzyw sztucznych. Potrzebne jest lepsze rozpoznanie i zrozumienie tego, czym są opakowania ekologiczne. Standaryzacja i certyfikaty zrównoważonego rozwoju powinny być zatem szeroko nagłaśniane, poprzez przedstawienie korzyści ekonomicznych i pozytywnego wpływu tych opakowań na środowisko. Na szczęście w ciągu ostatnich dziesięciu lat przemysł biotworzyw rozwija się w szybkim tempie i można zaobserwować zwiększającą się liczbę światowych marek, które odchodzą od pochodnych surowców kopalnych na rzecz materiałów pochodzenia biologicznego. Należy także wspomnieć, że owocna współpraca między naukowcami i przemysłem sprawi, iż sektor kosmetyczny będzie bardziej ekologiczny i przyczyni się do ochrony środowiska naturalnego.