Opis botaniczny rośliny

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) to gatunek rośliny z rodzinny pokrzywowatych.

Łodyga pokrzywy zwyczajnej jest czterokanciasta, pojedyncza lub rzadko - słabo rozgałęziona. Wysokość łodygi waha się średnio od 0,4-1 m wysokości. Posiada kłująco-parzące włoski powodujące bolesne podrażnienie skóry ludzi i zwierząt. Pod ziemią wytwarza silnie rozgałęzione i drewniejące z wiekiem rozłogi. Z węzłów kłącza wyrastają włókniste korzenie.

Liście mają ulistnienie nakrzyżległe. Ogonki liściowe osiągają od 2,5 do 4 cm długości i są owłosione włoskami parzącymi podobnie jak łodyga. Kształt blaszki liściowej jest zmienny. Najczęściej jest szerokojajowaty i wąskolancetowaty. Rozmiar od 5 do 13 cm długości i 2,5-6 cm szerokości. Patrząc na brzeg liścia można zaobserwować grube pikowanie, czasem podwójne. Koniec blaszki jest zaostrzony. Włoski parzące znajdują się zarówno na górnej, jak i spodniej strony liścia, przy czym duża ich ilość zlokalizowana jest od spodu. Liścienie są owalne o szerokości do 1 mm i długości od 1,5-4 mm, z wycięciem na końcu. Ilość parzących włosków zmienia się z wiekiem rośliny. Rośliny młode są luźno owłosione i zawierają niewiele włosków parzących.  

Kwiaty - pokrzywa zwyczajna jest przeważnie dwupienna. Kwiaty mają wielkość do 1,5 mm średnicy, są zielone, z czterodzielnym okwiatem, zgromadzone w luźne lub gęste groniaste kwiatostany, dłuższe od ogonków liściowych. Wyróżniamy: kwiaty męskie – z nich powstaje ok. 30 tysięcy ziaren pyłku i żeńskie, w których obecny jest jeden jednokomórkowy słupek utworzony z dwóch owocolistków z pędzelkowatym znamieniem.

Owoce pokrzywy są to jednonasienne, jajowate lub wąsko eliptyczne i lekko ścieśnione orzeszki o długości do 1,2 mm otoczone trwałymi listkami okwiatu i często z zachowanymi resztkami słupka na szczycie. Ilość owoców uzależniona jest od miejsca wzrostu rośliny. Dla roślin rosnących w cieniu liczba ta sięga 500 owoców, podczas gdy podczas wzrostu w słońcu sięga nawet 22 tysięcy owoców.

Występowanie i wymagania

Pokrzywa zwyczajna rośnie w stanie dzikim w Europie, Azji, Afryce Północnej, Ameryce Północnej. Rozpowszechniona jest w strefach klimatu umiarkowanego. Buduje liczne zbiorowiska roślinne kształtujące się w dolinach rzecznych. Powszechnie występuje w zbiorowiskach leśnych związanych z siedliskami żyznymi i wilgotnymi, w tym także z gatunkami iglastymi. Nad rzekami stanowi istotny składniki ziołoroślin. W Polsce pokrzywa zwyczajna jest pospolita na niżu, niższych położeniach górskich sięgając w Tatrach do wysokości 1700 m n.p.m. Często rośnie na obrzeżach terenów podmokłych.

Wymaga ona gleb luźnych, żyznych głębokich bogatych w azot i fosforany, często przewożonych. Preferuje gleby o pH 5,6-7,6. Pokrzywa jest odporna na skażenie gleby metalami ciężkimi. Korzystne są dla niej miejsca z dobrym dostępem światła, z glebami wilgotnymi i mokrymi. Z tego względu wymaga nawadniania lub opadów dostarczających wodę optymalnie przez cały sezon wegetacyjny.

W celu upraw użytkowych najłatwiej jest namnożyć pokrzywy pozyskując i rozsądzając sadzonki rozłogowe. Pokrzywa jest mrozoodporna. Podczas uprawy zaleca się jesienią przycinać zasychające pędy tuż przy ziemi, a w pierwszym roku zwalczać chwasty. Roślina ta odporna jest na patogeny. Okresowo na wzrost pokrzywy zwyczajnej mogą mieć wpływ masowe pojawy gąsienic rusałki pokrzywnika i rusałki pawika.

Jakie związki chemiczne można znaleźć w pokrzywie zwyczajnej?

Źródłem cennych związków chemicznych są korzenie i liście pokrzywy. W korzeniach pokrzywy znaleźć można: lektyny, aglutyniny, polisacharydy, sterole, kwasy organiczne, lecytynę, woski, śluzy, sole mineralne, skopoletynę, kwasy tłuszczowe. W niewielkiej ilości obecne są także mono- i triterpeny, fenole, taniny i kumaryny.

Liście są przede wszystkim źródłem chlorofilu A (do 1%) oraz b-karotenu (0,003%), ksantofili (0,12%), protoporfiryn, witaminy C (0,1-0,6%), garbników. W ok. 19% składają się z one soli mineralnych, w tym szczególnie z potasu (42,8 g/kg suchej masy), wapnia, żelaza (1,67 g/kg suchej masy), fosforu (5,5 g/kg suchej masy). Co ciekawe, w liściach znaleźć można rzadkie pierwiastki takie jak tytan, którego jest do 80 ppm. Dla porównania inne rośliny zawierają go ok. 1 ppm.  Liście pokrzywy dostarczają także witaminy K, B2, kwas krzemowy i pantotenowy.

We włoskach parzących znaleźć natomiast można: związki podobne do kwasów żywicznych, acetylocholinę, histaminę, serotoninę i śladowe ilości kwasu mrówkowego.

Suszone pędy pokrzyw składają się z białek (20,8%), tłuszczów (2,5%), celulozy (18%) i soli mineralnych (kilkanaście procent).

Właściwości lecznicze pokrzywy

Za roślinę leczniczą pokrzywa zwyczajna uważana jest już od Starożytności, gdzie używana była do tamowania krwotoków, jako afrodyzjak, remedium na zatrucia. Z czasem sok z pokrzywy zaprawiany z cukrem był lekarstwem na żółtaczkę, astmę, gruźlicę i kolki.

Niecodziennym zastosowaniem rośliny było biczowanie pokrzywami w stanach reumatycznych. Pokrzywa wykorzystywana była również przy schorzeniach skóry, pielęgnacji włosów, eliminacji łupieżu, ale także w leczeniu astmy i kaszlu, rzadziej przy chorobach kobiecych, przewodu pokarmowego i krwionośnego czy przeziębieniach.  W Rosji i Afryce wykorzystywano ją do leczenia obrzęków, biegunek i robaków.

Obecnie pokrzywa zwyczajna jest surowcem zielarskim. Wykorzystuje się liść, ziele, nasiona i korzeń z rozłogami. Surowiec ten wchodzi w skład mieszanek ziołowych i farmakopealnych. Jego wyciągi wodno-alkoholowe zawierają sitosterole stosowane w leczeniu przerostu prostaty, na wczesnym etapie choroby. Jest także środkiem pomocniczym w leczeniu cukrzycy typy 2, ponieważ zarówno liście, jak i ziele obniżają nieznacznie poziom cukru we krwi. Stosuje się ją w stanach zapalnych dróg moczowych i skóry. Ze względu na zawartość witamin i pierwiastków śladowych wpływa dodatnio na procesy przemiany materii. Garbniki i flawonoidy pobudzają działalność gruczołów wydzielania wewnętrznego, a witamina K zwiększa poziom hemoglobiny i liczbę erytrocytów, poprawia perystaltykę jelit. Pobudza wytwarzanie interferonu i antygeny wirusowe. Chlorofil otrzymywany z pokrzywy wykorzystuje się w leczeniu choroby popromiennej. Mimo słabego działania moczopędnego, pokrzywa hamuje resorpcje zwrotną przyspieszając eliminowanie z krwiobiegu chlorków, mocznika i szkodliwych produktów przemiany materii. Przetwory z liści pokrzywy pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiają trawienie, przyswajanie pokarmów, zmniejszają stany zapalne przewodu pokarmowego oraz przeciwdziałają biegunkom. Wyciągi z korzenia hamują aromatazę, obniżają stężenie SHBG będąc skuteczne w leczeniu ginekomastii u mężczyzn i hirsutyzmu u kobiet. Ze względu na właściwości bakteriobójcze stosuje się ją w leczeniu schorzeń skórnych, ropni, czyraków, trądziku, guzków, stanów zapalnych pochwy oraz stanów zapalnych mięśni. Ekstrakt z pokrzywy jest też doskonałą, odkażającą płukanką do jamy ustnej.

Pokrzywa nie dla każdego

Pokrzywy zwyczajnej nie powinny stosować kobiety z cystami, krwotokami wywołanymi polipami i rakiem macicy oraz przydatków. Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku osób chorych na nerki. U osób wrażliwych przy spożyciu większych dawek wyciągów mogą pojawić się reakcje alergiczne. Pokrzywy nie podaje się także w przypadku występowania chorób leczonych chirurgicznie i podczas przyjmowania leków przeciwcukrzycowych. Konsultacja z lekarzem, bezwzględnie wymagana jest jeśli kobieta jest w ciąży. Podczas kuracji naparem z pokrzywy zaleca się robienie przerw w piciu pokrzywy np. 1 miesiąc picia – 2 tygodnie przerwy.

Pokrzywa w kosmetyce

Jako źródło chlorofilu A i B, stanowi surowiec do jego produkcji. Chlorofil, stosowany jest jako zielony barwnik, który znalazł szerokie zastosowanie w produkcji kremów, maseczek i toników. Kosmetyki z pokrzywy wykorzystywane są do pielęgnacji skóry i włosów z tendencją do przetłuszczania się. Pokrzywa wzmacnia włosy, pozwala zwalczyć łupież. Włosy po kuracji w płukankach z pokrzywy nie wypadają, stają się elastyczne i lśniące. Płukanka z pokrzyw nie nadaje się dla blondynek, powinny ją stosować wyłącznie brunetki. Ze względu na ryzyko zafarbowania włosów na zielono nie zaleca się otrzymywać płukanek ze świeżych pokrzyw.

Ciekawostki

Pokrzywa zwyczajna jest rośliną jadalną, traktowaną obecnie jako tzw. zdrowa żywność. Młoda pokrzywa ze względu na dużą zawartość i zróżnicowanie soli mineralnych, witamin i białek jest cennym składnikiem pokarmowym. Spożywa się je jako warzywo, zupę lub okrasę do ziemniaków. Może być przyrządzana analogicznie jak szpinak.

Chlorofil pozyskiwany z pokrzyw jest zielonym barwnikiem spożywczym, oznaczanym kodem E140. Sok ze świeżych liści jest zamiennikiem podpuszczki przy wyrobie serów podpuszczkowych, co umożliwia wyrób nabiału wegetariańskiego.