Czerniak wywodzi się z melanocytów, czyli komórek barwnikowych skóry wytwarzających pigment – melaninę. Barwnik ten sprawia, że skóra ciemnieje w kontakcie z promieniowaniem ultrafioletowym np. słońcem lub lampami wykorzystywanymi w solariach.

Czerniaki najczęściej pojawiają się na skórze, ale mogą również wystąpić w obrębie ust, nosa czy gałki ocznej.

Czerniak, który początkowo pojawia się na powierzchni skóry, z czasem wrasta w jej głąb na ponad 1 mm i wychodzi poza obręb skóry właściwej do naczyń krwionośnych. Następnie za ich pośrednictwem, w bardzo krótkim czasie (nawet do 3 miesięcy) dociera do całego organizmu.

Czerniak charakteryzuje się agresywnym wzrostem oraz możliwością tworzenia wczesnych i licznych przerzutów, które są bardzo trudne w leczeniu farmakologicznym. To właśnie czerniak przerzutowy jest najbardziej śmiertelną formą choroby, występującą gdy nowotwór rozprzestrzenia się poza powierzchnię skóry do innych organów, takich jak węzły chłonne, płuca, mózg i inne obszary organizmu. Tymczasem, usunięcie czerniaka miejscowego, kiedy choroba nie jest jeszcze rozsiana w organizmie, pozwala na wyleczenie aż 97% chorych. Dlatego niezmiernie ważne jest jego szybkie i prawidłowe rozpoznanie.

Diagnostyka: ABCDE czerniaka

Czerniak jest jednym z najłatwiejszych do zdiagnozowania nowotworów, ponieważ rozwija się na powierzchni skóry, najczęściej na odsłoniętych częściach ciała. Może powstawać na skórze wcześniej niezmienionej lub w zakresie istniejących już znamion. Regularna i dokładna obserwacja własnej skóry pozwala na wczesne wykrycie nowotworu. Każde znamię, narośl czy pieprzyk, który budzi niepokój lub zmienia się w czasie powinno jak najszybciej zostać zbadane przez lekarza dermatologa lub chirurga-onkologa i w razie jakichkolwiek wątpliwości usunięte.

Wczesnego rozpoznania czerniaka można dokonać samodzielnie stosując kryteria ABCDE czerniaka:

• A – asymetria np. znamię „wylewające się” na jedną stronę,
• B – brzegi nieregularne, nierównomierne, poszarpane, posiadające zgrubienia,
• C – czerwony lub czarny i niejednolity kolor
• D – duży rozmiar, wielkość zmiany: powyżej 0,5 cm,
• E – ewolucja, czyli postępujące zmiany zachodzące w znamieniu.

Objawy takie jak swędzenie, krwawienie i pękanie znamienia są sygnałem alarmowym i wymagają natychmiastowej konsultacji.

Badanie znamion przeprowadzane u specjalisty jest szybkie, bezbolesne i nieinwazyjne. Lekarz dokładnie ogląda skórę całego ciała, włącznie ze skórą głowy, stopami, skórą między palcami, a także okolicą odbytu i narządów płciowych. Wykorzystuje w tym celu dermatoskop – urządzenie, które pozwala na 10, 12‑krotne powiększenie i dodatkowe oświetlenie obserwowanego obszaru, dzięki czemu uwidoczniona zostaje głębsza struktura znamienia pozwalająca wychwycić wszelkie atypowe zmiany. Wykorzystanie dermatoskopii lub wideodermatoskopii pozwala na uniknięcie niepotrzebnych zabiegów usuwania znamion, które nie zagrażają zdrowiu.

Podstawą dalszej diagnostyki czerniaka, która zapewnia prawidłowe rozpoznanie choroby, jest biopsja, czyli mikroskopowe badanie całej zmiany barwnikowej usuniętej przez chirurga. Zabieg ten wykonuje się w znieczuleniu miejscowym – pobierany jest wycinek zmiany skórnej z zachowaniem 1-2 mm niezmienionej chorobowo skóry. Poddaje się go ocenie histopatologicznej przeprowadzonej pod mikroskopem, która powinna uwzględniać m.in. grubość zmiany, obecność lub brak owrzodzienia i indeks mitotyczny, czyli liczbę komórek w trakcie podziału. Uwzględnione są również informacje prognostyczne tj. podtyp czerniaka (np. mutację genu BRAF czy ekspresję białek PDL-1), obecność inwazji nowotworowej naczyń, obecność nasilenia nacieku zmiany przez komórki układu odpornościowego, a także stopień zajęcia warstw skóry.

W celu ustalenia stopnia zaawansowania nowotworu określa się stan węzłów chłonnych oraz obecność przerzutów. W tym celu wykonuje się badanie RTG klatki piersiowej oraz USG jamy brzusznej, a u pacjentów o niespecyficznych objawach dodatkowo przeprowadza się badania z zastosowaniem tomografii komputerowej (TC) lub pozytonowej tomografii emisyjnej (PET).

Profilaktyka: złote zasady ochrony przed czerniakiem

Ryzyko zachorowania na czerniaka wzrasta głównie wśród osób, które reprezentują szczególny typ urody oraz u których w rodzinie występowały już przypadki czerniaka lub innych nowotworów skóry. Czynniki, które sprzyjają powstawaniu czerniaka, to:

• jasna karnacja
• jasne oczy
• rude lub blond włosy
• piegi lub liczne znamiona i zmiany barwnikowe
• niska tolerancja słońca i utrudnione opalanie
• łatwość ulegania poparzeniom słonecznym.

Złote zasady ochrony przed czerniakiem

Każda osoba, w tym w szczególności osoby z grupy podwyższonego ryzyka powinny przestrzegać prostych zasad ochrony przed promieniowaniem ultrafioletowym.

• Unikać przebywania na bardzo intensywnym słońcu, szczególnie w godzinach 11:00-16:00.
• Stosować kremy z wysokimi filtrami UVA oraz UVB na całe ciało.
• Nosić okulary przeciwsłoneczne i nakrycie głowy.
• Nie opalać się w solarium!
• Regularnie, raz w miesiącu, oglądać swoją skórę, aby szybko rozpoznać nowe i podejrzane zmiany.
• Skonsultować się z dermatologiem lub chirurgiem-onkologiem, jeśli istnieje podejrzenie, że coś niedobrego dzieje się ze znamieniem.
• Odbywać kontrolne coroczne wizyty u dermatologa lub chirurga-onkologa.

Ważnym elementem profilaktyki czerniaka oraz nowotworów skóry jest rezygnacja z solarium. W 2009 roku solaria zostały uznane przez Światową Organizację Zdrowia za jedne z najbardziej rakotwórczych czynników na równi z paleniem papierosów czy azbestem. Sztuczne promieniowanie UV emitowane przez łóżka opalające jest znaczącym czynnikiem odpowiadającym za powstawanie pierwotnych zmian oraz przerzutów czerniaka. Promieniowanie solarium jest około 10-15 razy silniejsze niż promieniowanie słoneczne w najbardziej gorący dzień. Można zatem przyjąć, że 10-minutowa wizyta w solarium obciąża skórę jak niemal 100 minut przebywania w pełnym słońcu bez żadnej ochrony skóry. U osób, które korzystają z solarium, częściej niż raz w miesiącu ryzyko zachorowania na czerniaka wzrasta o 55%, a u osób poniżej 30. roku życia ryzyko to wzrasta aż o 75%! Szczególnie niebezpieczne staje się korzystanie z solarium w okresie jesienno-zimowym, gdy skóra jest nieprzygotowana na silne promieniowanie ultrafioletowe.

W Polsce od lutego 2018 roku obowiązuje  ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami korzystania z solarium, które zakazuje korzystania z solariów dzieciom i młodzieży do 18 r.ż. oraz nakłada na podmioty organizacji publicznej obowiązek umieszczenia informacji dot. negatywnych skutków korzystania z solarium oraz zagrożenia czerniakiem. 

Leczenie

Leczenie czerniaka rozpoczyna się od określenia typu czerniaka oraz stopnia zaawansowania choroby. Gdy komórki nowotworowe zajęły głębsze części organizmu i dotarły do węzłów chłonnych lub innych organów, konieczne jest całkowite wycięcie wartowniczych węzłów chłonnych oraz rozpoczęcie leczenia systemowego. Przy zaawansowanym stadium czerniaka stosuje się chirurgię, leczenie systemowe (głównie immunoterapię i leczenie celowane) oraz radioterapię.

W ostatnich latach największą nadzieję dla pacjentów z zaawansowanym czerniakiem stanowi immunoonkologia. W ramach immunoonkologii stosuje się leki, które działają nie na komórki nowotworowe lecz na układ odpornościowy pacjenta, aby pomóc mu w walce z nowotworem. W przypadku czerniaka przerzutowego, w ramach immunoterapii, w I i II linii leczenia dostępne są nowoczesne leki wiążące się z receptorem punktu kontrolnego PD-1 (obecnym na komórkach limfocytów T) lub PDL-1 (obecnym na komórkach nowotworowych) oraz leki wiążące się z receptorem punktu kontrolnego CTLA-4 w II linii leczenia w Polsce. Immunoonkologia po raz pierwszy znacząco wydłużyła przeżycia pacjentów z rozsianym czerniakiem. Dane pochodzące z badań klinicznych wskazują na znaczne wydłużenie całkowitego przeżycia zarówno u pacjentów wcześniej nieleczonych, jak i wcześniej leczonych z zaawansowanym czerniakiem w stosunku do wcześniej stosowanej chemioterapii.

Dodatkowo, w przypadku obecności mutacji BRAF w komórkach czerniaka, pacjenci mogą skorzystać z terapii celowanej molekularnie. Polega ona na stosowaniu leku skierowanego bezpośrednio przeciw komórce nowotworowej z tą zmianą genetyczną. W Polsce, w terapii pacjentów z czerniakiem, w którym stwierdzono obecność mutacji aktywującej V600E genu BRAF, lekami z wyboru są inhibitory BRAF. Dodatkową skuteczność leczenia inhibitorami BRAF uzyskuje się przy zastosowaniu terapii skojarzonej przeciwko receptorom białek BRAF i MEK, które są również obecnie refundowane w Polsce. 

W 2018 roku Europejska Agencja Leków (EMA) zarejestrowała  lek wiążący się z receptorem punktu kontrolnego CTLA-4 na limfocytach T do leczenia pacjentów pediatrycznych w wieku 12 lat i starszych z nieoperacyjnym lub przerzutowym czerniakiem.

Garść statystyk dot. czerniaka

• Czerniak jest 9. najczęściej występującym nowotworem w Europie.
• 1 na 100 mieszkańców Europy zachoruje na czerniaka w jakimś momencie swojego życia.
• W Polsce co roku odnotowuje się około 50 000 przypadków nowych zachorowań na nowotwory złośliwe skóry, w tym ponad 3000 stanowią zachorowania na czerniaki.
• Czerniak stanowi tylko 6% wszystkich nowotworów skóry, mimo to przyczynia się do śmierci aż 80% pacjentów z nowotworami skóry.
• W ciągu ostatnich 20 lat zachorowalność na czerniaka wzrosła aż o 300%.
• Liczba zachorowań na czerniaka w Polsce podwaja się co 10 lat.
• Wczesne wykrycie czerniaka, kiedy choroba nie jest jeszcze zaawansowana, pozwala na niemal 100% wyleczenie ponad 80% chorych.

Inne nowotwory skóry

Raki są najczęstszymi nowotworami skóry.

Najczęstszymi nowotworami w tej grupie jest rak:

• podstawnokomórkowy oraz
• kolczystokomórkowy.

Spośród nich, rak podstawnokomórkowy stanowi aż 80% nowotworów skóry w tej grupie. Ryzyko wystąpienia tych nowotworów rośnie wraz z wiekiem. Na nowotwory skóry chorują więc najczęściej osoby starsze, po 70. roku życia. Rak podstawnokomórkowy z reguły ma wolny przebieg i jest miejscowo złośliwy.

Garść statystyk dot. podstawnokomórkowego raka skóry

• Rak podstawnokomórkowy jest najczęściej występującym nowotworem skóry i stanowi 80 proc. wszystkich rozpoznań.
• Należy liczyć się z nieszacowaniem wszystkich rozpoznań raka podstawnokomórkowego w Polsce.
• W 2013 roku zarejestrowano pierwszy w Europie lek celowany molekularnie (wismodegib) dedykowany w leczeniu raka podstawnokomórkowego.
• Rak podstawnokomórkowy na wczesnym etapie rozwoju jest prawie w 100% wyleczalny.
• Rak kolczystokomórkowy skóry stanowi 20 proc. nowotworów skóry i jest drugim nowotworem skóry występującym po raku podstawnokomórkowym.
• Zachorowalność na raka płaskonabłonkowego wzrasta wraz z wiekiem, najczęściej pojawia się u osób starszych.