Czym są odmrożenia i jaka jest ich przyczyna?

Odmrożenia to uszkodzenia skóry i głębszych tkanek powstałe na skutek długotrwałego lub intensywnego działania zimna, szczególnie w warunkach dużej wilgotności i wiatru. Proces ten prowadzi do wytrącania się kryształków lodu wewnątrz komórek, co skutkuje ich odwodnieniem, zaburzeniem równowagi elektrolitowej i uszkodzeniem naczyń krwionośnych. Ponadto pojawia się stan zapalny i niedokrwienie tkanek. Uszkodzenia te mogą być przejściowe lub nieodwracalne, zależnie od stopnia nasilenia zmian. Choć najczęściej przyczyną odmrożeń jest niska temperatura, inne czynniki, takie jak wychłodzenie organizmu, wilgotność powietrza, mokre ubranie czy silny wiatr, również istotnie przyczyniają się do ich powstawania. Grupa szczególnie narażona na ich wystąpienie to osoby, które nie dostosowały ubioru do warunków pogodowych, pracują na zewnątrz, uprawiają sporty zimowe, spożywają duże ilości alkoholu (zwiększone ryzyko wychłodzenia), cierpią na cukrzycę lub/i choroby układu krążenia, pozostają bez ruchu przez dłuższy czas (mają zburzenia krążenia) czy skrajnie wyniszczone. Odmrożenia występują częściej na dużych wysokościach, szczególnie w górach, ze względu na specyficzne warunki atmosferyczne, w tym niższe ciśnienie powietrza.

Odmrożenie – objawy i rozpoznanie

Odmrożenia najczęściej występują w obrębie palców rąk i nóg, uszu, policzków i czubka nosa, a jako główne objawy wskazuje się:

• drętwienie lub mrowienie,
• plamy na skórze w odcieniach czerwieni, bieli, błękitu, szarości, fioletu lub brązu; kolor skóry dotkniętej odmrożeniem zależy od tego, jak poważne są uszkodzenia i jaki jest typowy kolor skóry,
• zimna, twarda, woskowata skóra,
• niezdarność spowodowana sztywnością stawów,
• ból,
• pęcherze po ponownym ogrzaniu. 

Rozpoznanie odmrożeń polega na ocenie widocznych objawów, takich jak zmiana koloru skóry, obrzęk, ból, drętwienie i pęcherze. Wiedza o tym, jak prawidłowo rozpoznać odmrożenia i reagować na ich pierwsze symptomy, jest kluczowa dla minimalizacji ryzyka trwałych uszkodzeń. Postępowanie lecznicze oraz rokowanie zależą od klasyfikacji odmrożenia. Odmrożeniom może (ale nie musi) towarzyszyć wychłodzenie organizmu, czyli hipotermia – stan, w którym temperatura ciała spada poniżej 36,6°C. Łagodne wychłodzenie może prowadzić do przeziębienia, natomiast gdy temperatura ciała spada poniżej 28°C – grozi śmiercią. Hipotermia może wystąpić w wyniku długotrwałego narażenia na bardzo niskie temperatury lub przebywania w wodzie, która chłodzi ciało nawet 20 razy szybciej niż powietrze.

Stopnie odmrożenia

Odmrożenia dzieli się na cztery stopnie, podobnie jak w klasyfikacji oparzeń.

• Pierwszy stopień wiąże się z zaburzeniami krążenia krwi w zimniejszych częściach ciała. Objawami są: zaczerwienienie (niekiedy bladość) skóry, ból, mrowienie oraz lekki obrzęk. Tego rodzaju odmrożenie zwykle ustępuje samoistnie po ogrzaniu.
• Drugi stopień obejmuje głębsze uszkodzenie skóry, prowadzące do powstawania pęcherzy wypełnionych płynem surowiczym oraz owrzodzeń. Skóra staje się sina i opuchnięta.
• Trzeci stopień odmrożenia prowadzi do martwicy tkanek. Skóra przybiera purpurowy, siny lub fioletowy kolor, pojawiają się obrzęki oraz pęcherze wypełnione krwią. Po ogrzaniu, które należy przeprowadzić możliwie szybko (w ciągu godziny, ponieważ zbyt wolne rozmrażanie może pogłębić uszkodzenia), martwa tkanka odpada, tworząc ubytki, które goją się przez ziarninowanie i zostawiają trwałe blizny.
• Czwarty stopień obejmuje uszkodzenie całej warstwy skóry oraz głębszych tkanek podskórnych, a nawet kości. W przypadku takich odmrożeń, szczególnie w obrębie kończyn, często konieczne jest przeprowadzenie amputacji.

Odmrożenia okiem ratownika medycznego Marka Krysztofiaka

Jak wygląda pierwsza pomoc w przypadku odmrożeń?

Na samym początku należy wykluczyć czynnik ryzyka, czyli usunąć poszkodowanego z zimnego środowiska. Najlepiej, aby znalazł się w ciepłym i suchym pomieszczeniu. Następnie należy stopniowo ogrzewać pacjenta lub miejsce najbardziej dotknięte niską temperaturą. Ważne jest, aby unikać kontaktu źródła ciepła z uszkodzonym miejscem, np. jeśli stosujemy kompresy/termofor, zawsze nakładamy je, wcześniej owijając ręcznikiem. Poszkodowany nie może kłaść rąk bezpośrednio na grzejnik, grzanie odmrożonych stóp również nie powinno odbywać się w sposób bezpośredniego kontaktu ze źródłem ciepła. Najlepiej odmrożone miejsce ogrzewać wodą. Robimy to, ustawiając temperaturę pokojową i stopniowo co kilka minut podnosimy jej temperaturę o kilka stopni, wszystko w granicach tolerancji bólu pacjenta. Należy pamiętać, aby nie zwiększać jej, jeśli pacjent odczuwa ból. Co ważne, uszkodzonej skóry nie należy pocierać, ponieważ może to powodować jej uszkodzenia, w tym głębokie pęknięcia. W przypadku pękniętych pęcherzy należy pamiętać o jałowych opatrunkach, ponieważ tak uszkodzona skóra to bardzo duże wrota zakaźne – tak samo jak przy oparzeniu, warto stosować jałowe opatrunki, najlepiej hydrożelowe. W razie pogorszenia się stanu pacjenta, należy skonsultować się z lekarzem.

Jakie mogą być powikłania w przypadku odmrożenia?

Do tematu powikłań podejdziemy z dwóch stron. Pierwszą jest kwestia kondycji i funkcji samej skóry, która była poddana działaniu niskiej temperatury. Po odmrożeniu może dojść do uszkodzenia zakończeń nerwowych, co wiąże się z problemami pod względem neurologicznym. Objawami mogą być: ból, niedoczulica, przeczulica, drętwienie skóry czy nawet całkowity brak czucia. Odmrożenie powoduje również problemy z krążeniem. Jeśli sięgało ono grubości samej skóry, pacjent może borykać się z przebarwieniem i ewentualnym gorszym gojeniem się rany. Jeśli odmrożenie sięgnęło i uszkodziło większe naczynia krwionośne, zagrożone są dystalne części i pacjent musi liczyć się z przewlekłymi problemami krążeniowymi, w tym martwicą, np. paliczków palców. Drugą płaszczyzną powikłań jest rana. Nieprawidłowo leczona lub zainfekowana może goić się bardzo długo, dając przy tym szereg objawów, takich jak ból, gorączka czy osłabienie. Do urazów skóry spowodowanych odmrożeniami podchodzimy w taki sam sposób, jak w przypadku ran oparzeniowych. Od samego początku należy pilnować odpowiedniej higieny rany i jej okolicy, opatrunki zmieniać w sposób jałowy i septyczny. Odpowiedni dobór specjalistycznych środków opatrunkowych i kontrola infekcji rany będą sprzyajły prawidłowemu procesowi gojenia się. Dobrze zaopatrzona i wyleczona rana nie powinna zostawić po sobie śladów w formie blizn, które są kolejnymi powikłaniami po odmrożeniu.

Jak zapobiegać wychłodzeniu organizmu i wystąpieniu odmrożeń?

Przede wszystkim minimalizujmy przebywanie w warunkach bardzo niskiej temperatury. Chrońmy miejsca najbardziej narażone na odmrożenia, dogrzewajmy się, kiedy to możliwe i unikajmy ekspozycji mokrej skóry na niską temperaturę. W przypadku ubioru stosujmy nauszniki, rękawiczki i bieliznę termoaktywną, która będzie odprowadzała nadmiar wilgoci ze skóry. Ubierajmy się warstwowo – lepiej założyć na siebie kilka cieńszych warstw, niż jedną grubą. Skórę twarzy i dłoni możemy zabezpieczyć tłustymi kremami, które będą stanowiły dodatkową warstwę ochronną przed zimnym wiatrem i wilgocią. Do kieszeni lub rękawiczek możemy włożyć ogrzewacze, które będą ogrzewać dłonie.

--

Marek Krysztofiak – absolwent Uniwersytetu Medycznego na kierunku ratownictwo medyczne oraz Wyższej Szkoły Planowania Strategicznego na kierunku pielęgniarstwo; instruktor udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej