Fot. Zdjęcie wirusów HIV-1 (wykonane mikroskopem elektronowym)

Profilaktyka przedekspozycyjna PrEP

Wirusem HIV można zarazić się poprzez kontakt z krwią nosiciela, stosunek seksualny (waginalny, analny i oralny) oraz wertykalnie (matka może zarazić swoje dziecko podczas ciąży, porodu lub karmienia piersią). W 2014 r. WHO zarekomendowało doustne przyjmowanie  tenofowiru jako metodę skuteczną w zapobieganiu przenoszenia się wirusa wszystkimi możliwymi drogami. Blokuje on możliwość kopiowania i rozprzestrzeniania się go w organizmie. Badania wykazały, że ryzyko zakażenia zmniejsza się o 92% w przypadku przyjmowania tenofowiru z emtrycytabiną. Efektywność leku zależy jednak od przestrzegania zaleceń lekarza – jeżeli jest stosowany niezgodnie z instrukcjami (np. przez pominięcie dawki), wówczas wykazuje niską ochronę przed zakażeniem. Badania przeprowadzone wśród homoseksualnych mężczyzn oraz heteroseksualnych i transpłciowych kobiet wykazały, że w ciągu 1-3 miesięcy od rozpoczęcia występuje spadek regularności przyjmowania dawek. W związku z tym istnieje potrzeba opracowania metod, które będą opierać się na dłuższym działaniu i mniejszej częstotliwości dawkowania.

Leki PrEP mogą być podawane w postaci zastrzyków, dzięki czemu charakteryzują się zwiększoną dostępnością biologiczną oraz zmniejszonym ryzykiem pominięcia dawki. Jeden zastrzyk wystarcza na 8 tygodni. Działanie profilaktyczne jest podtrzymywane dzięki specjalnej formule, wykorzystującej mikroenkapsulację lub zawiesiny nanokryształów, co umożliwia kontrolowane uwalnianie leku. Mimo zalet, podawanie PrEP w formie zastrzyków niesie za sobą również negatywne skutki. Poza bólem w miejscu podania zaprzestanie korzystania z tej formy przyjmowania leku może wiązać się ze zwiększoną opornością na te substancje lecznicze do 12 miesięcy.

Kontrolowane uwalnianie leku jest możliwe także po wszczepieniu implantów. Wykorzystuje się do nich biodegradowalne materiały, które umożliwią rozłożenie implantów samoczynnie, bez potrzeby przeprowadzania zabiegu. Badania na makakach wykazały 100% skuteczności, jednak w okolicy miejsca wszczepienia zaobserwowano stan zapalny oraz martwicę. Implanty mogą dostarczać lek nawet przez rok, ale ich wszczepienie jest bardziej inwazyjnym zabiegiem w porównaniu do zastrzyków lub przyjmowania tabletek.

Pierścień dopochwowy – rozwiązanie z myślą o kobietach

Badania z 2019 r. wykazały, że ze względu na społeczne i biologiczne uwarunkowania kobiety są bardziej narażone na zakażenie wirusem HIV. Jednym z powodów jest większa powierzchnia kobiecych narządów płciowych względem mężczyzn, a kolejnym – ich wydłużony kontakt z nasieniem, które pozostaje w drogach rodnych, zwiększając prawdopodobieństwo zarażenia. W wielu afrykańskich krajach, gdzie liczba osób chorych jest największa, kobiety nie mogą pozwolić sobie na codzienne przyjmowanie leków albo wizyty u lekarzy w celu wykonania zastrzyku. W związku z tym opracowany został szereg różnych krążków dopochwowych, które kobiety mogą samodzielnie zakładać na ok. 28 dni. 

Najczęściej pierścienie wykonywane są z biokompatybilnych polimerów termoplastycznych i różnią się budową pod względem umieszczenia substancji leczniczych. Mogą być one rozproszone w matrycy polimerowej w całej objętości materiału lub wprowadzone do matrycy, która następnie jest zamykana w osobnym polimerze, niezawierającym leku. Umożliwiają również podawanie kilku substancji, dzięki umieszczeniu ich w rdzeniu i na zewnętrznej powłoce lub w różnych miejscach rdzenia pokrytego polimerem.

W 2021 r. WHO przyznało wstępną kwalifikację i rekomendację silikonowemu krążkowi uwalniającemu dapiwirynę, która pochodzi z tej samej grupy inhibitorów, co tenofowir. Pierścień zmniejsza ryzyko zarażenia o 35%, a w przypadku osób, u których stopień dopasowania krążka był wysoki, aż do 91%. Rozwijane są również pierścienie uwalniające inne leki PrEP, takie jak wspomniany tenofowir, które utrzymują skuteczność aż do 90 dni. Substancje blokujące kopiowanie wirusa, takie jak IQP-0528 lub MIV-150, wbudowane w pierścień, wykazały obiecujące efekty podczas testowania na makakach. W przypadku IQP-0528, który ma wysoką efektywność, ale bardzo niską rozpuszczalność, jest to jeden z niewielu sposobów podania.

Pierścienie mogą zawierać też substancje wykorzystujące różne mechanizmy działania, jak ten opracowany przez grupę naukowców z Kanady. Godzi on w sobie dwa różne podejścia do zapobiegania zarażeniu wirusem HIV – po pierwsze zmniejsza liczbę komórek, które są podatne na działanie wirusa, a po drugie redukuje stopień łączenia się go z tymi komórkami. Ponadto nie uwalnia substancji aktywnych w sposób ciągły, a jedynie, gdy pH żeńskich narządów rozrodczych ulega zmianie pod wpływem pojawienia się w nich nasienia. Badania zostały przeprowadzone w warunkach laboratoryjnych, bez udziału organizmów żywych, ale ich wyniki są na tyle obiecujące, że może to być początek zupełnie nowego podejścia do zapobiegania rozprzestrzenianiu się wirusa HIV.