Zgodnie z nazwą, adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Po raz pierwszy tego terminu użył rosyjski uczony Lazarev w 1947 r., opisując zdolność niektórych surowców do uodparniania organizmu na szkodliwe wpływy czynników zewnętrznych. W latach 50. ubiegłego wieku, rosyjski farmakolog i doktor medycyny holistycznej Breckhman założył własną szkołę badającą adaptogeny, wyjaśniając tajemnice wschodnich leków (żeń-szeń, cytryniec, rodiola). Wraz ze swoim współpracownikiem Dardymovem rozwinęli definicję adaptogenu. Według nich adapotogen to substancja głównie pochodzenia naturalnego, która musi być nieszkodliwa i może powodować minimalne zmiany w psychicznych funkcjach organizmu, musi działać niespecyficznie i wykazywać właściwości normalizujące. Obecnie uważa się, że rośliny adaptogenne – to takie, które mają normalizujący wpływ na ludzki ustrój, ale nie nadstymulujący, ani nie blokujący normalnych jego funkcji, lecz działający raczej jako tonicum (1). Przyjmowanie adaptogenów pozwala organizmowi przystosować się do takich niesprzyjających czynników zewnętrznego środowiska jak: chłód, upał, pragnienie, głód, infekcja, promieniowanie jonizujące, niedostatek tlenu (hipoksja), duży wysiłek fizyczny i inne.

Rośliny, które rzeczywiście zdolne są wzmocnić organizm, objęte zostały ogólną nazwą „adaptogeny”, ponieważ produkują i zawierają w sobie kompozycje substancji chemicznych pozwalających samej roślinie adoptować się do ekstremalnie niekorzystnych warunków środowiska, w jakim żyje.

Zioła adaptogenne muszą spełnić następujące kryteria:

1. Adaptogen musi być nietoksyczny dla odbiorcy.

Jest to generalna zasada działania adaptogenów: w znakomitej większości są niezwykle łagodne, praktycznie bez skutków ubocznych, rzadko wchodzą w interakcję z lekarstwami – często zresztą jest to interakcja czysto hipotetyczna (wiemy, że mogą wchodzić teoretycznie, ale nie zanotowano przypadków klinicznych). Co istotne zatem, adaptogen musi normalizować i usprawniać wiele funkcji organizmu i nie może wykazywać żadnych działań niepożądanych. Adaptogeny można, wręcz trzeba stosować przez dłuższy czas. Są zioła, które pomagają radzić sobie ze stresem, ale stosowane długotrwale mają skutki uboczne  (np. kozłek lekarski ma działanie uspokajające, ale nie powinno się go stosować przewlekle). Powiemy wtedy, że to rośliny o potencjale adaptogenicznym.

2. Nie może oddziaływać specyficznie – musi wykazywać szerokie spektrum działania i uodparniać organizm poprzez szerokie działanie fizyczne i biochemiczne

To znaczy, że adaptogen działa na cały organizm, nie na wybraną jego część. Często jednak nie jest to miarodajne. Adaptogeny nie wytłumiają stresu, ale wspierają cały układ - głównie wątrobę, układ krążenia, układ odpornościowy i tym samym pomagają nam znosić przewlekły stres dużo lepiej. Czasami mówi się wręcz o budowaniu „zapasów energii adaptogenicznej” – silniejszy organizm lepiej sobie radzi.

Mechanizm działania adaptogenów jest jeszcze niezbyt dokładnie poznany. Wiadomo jednak, że u podstaw aktywności na organizm człowieka leżą zmiany morfologiczne, biochemiczne i fizjologiczne. Zachodzą one na poziomie komórkowym poprzez oddziałujące układy enzymatyczne, jak i na poziomie narządów poprzez hormony (2). Zasadniczą rolę w odpowiedzi na stres odgrywa rdzeń nadnerczy, w którym produkowane są i magazynowane: epinefryna, norepinefryna i dopamina. Neurohormony te przygotowują organizm do konfrontacji z szeroko pojętym zagrożeniem. Rośliny adaptogenne stymulują zaś rdzeń nadnerczy, wzmagając nieswoistą zdolność przystosowawczą organizmu i odporność na przeciążenia (2).

Mówiąc w skrócie, adaptogeny to rośliny, które przystosowują organizm do warunków panujących w środowisku, broniąc go przed negatywnymi bodźcami, zarówno fizjologicznymi (np. starzenie, infekcje, wolne rodniki), jak i psychologicznymi (np. stres).

Walory zdrowotne adaptogenów

Oprócz nieswoistości wobec stresora adaptogeny cechują się brakiem związku pomiędzy ich strukturą chemiczną a mechanizmami działania. Różnorodność substancji adaptogennych jest duża, można tu wymienić np.: saponozydy, fitoekdyzony, rodiolozydy czy flawonoidy.

Adaptogeny mają zazwyczaj następujące kierunki działania:

    - antyoksydacyjne i przeciwzapalne - tutaj głównie działają polifenole i saponiny triterpenowe,

    - podnoszące odporność (immunostymulujące) - głównie polisacharydy,

    - wspierające więcej niż jeden organ czy jeden system.

Należy podkreślić zatem, że zioła adaptogenne (3,4):

- reperują i wzmacniają organy,

- działają przeciwzapalne, przeciwgrzybicznie i przeciwbakteryjnie,

- wzmacniają naczynia włosowate,

 - wykazują działanie moczopędne,

-  obniżają cholesterol,

- mają właściwości wykrztuszne (usuwanie śluzu z organizmu; dobre na przeziębienie, grypę, zapalenie oskrzeli, itd.),

-  poprawiają działanie wątroby,

- wykazują działanie przeciwwrzodowe (pomagają w zapobieganiu oraz uldze przy wrzodach),

 - wykazują działanie przeciwrobacze (pozbywają się pasożytów z organizmu),

- modulują hormony.

Lista powszechnych adaptogenów:

- Żeń-szeń amerykański;

- Amla (Liściokwiat garbnikowy);

- Ashwagandha (Żeń-szeń indyjski);

- Żeń-szeń azjatycki;

- Żeń-szeń książęcy;

- Traganek;

- Cordyceps (Maczużnik);

- Dang shen (tzw. żeń-szeń biedaków);

-  Eleuthero (Eleuterokok kolczasty);

- Bazylia;

- Jiaogulan (Gynostemma, "zioło życia", "ziele długowieczności");

-  Lukrecja;

-  Kolcowój;

-  Lakownica żółtawa;

-  Szczodrak krokoszowaty (Leuzea krokoszowata);

-  Różeniec górski;

- Cytryniec chiński;

- Shatavari (korzeń Shatavarii, "królowa ziół").

W jakiej formie występują adaptogeny?

Najczęściej adaptogenami są suszone jagody, korzenie – zwłaszcza roślin rosnących przez kilka lat, takich jak żeń-szenie czy grzyby. Tradycyjnie bardzo często robi się z nich wielogodzinne wywary (tak jak z żeń-szenia), ale obecnie można zakupić je także w formie suplementów - proszków, skoncentrowanych ekstraktów etc. To, że występują w formie suchej to ich wielki plus - adaptogeny można łatwo transportować, przechowywać i odpowiednio przygotowane nie tracą szybko swoich właściwości

Wszystkie adaptogeny łączą pewne wspólne właściwości – zdolność okazania silnego działania ogólnie wzmacniającego, zwiększenie koncentracji i naprężenia organizmu, jego zdolności do wysiłku fizycznego, odporności i wytrzymałości na niekorzystne czynniki zewnętrzne i na działanie czynników powodujących choroby.

W odróżnieniu od klasycznych psychomotorycznych stymulatorów takich jak np. kawa, adaptogeny, nawet przy przedawkowaniu nie wywołują osłabienia rezerw systemu nerwowego. Przy długotrwałym ich przyjmowaniu system nerwowy nie osłabia się, ale odwrotnie - zwiększa swoje rezerwy i zasoby trwałości.

W wielu krajach świata gwałtownie rozwija się nowy obszar farmakologii połączony z medycyną holistyczną, którego celem jest stworzenie preparatów dla zdrowych ludzi, środków, które niczego nie leczą, lecz po prostu czynią zdrowego człowieka jeszcze bardziej zdrowym i zdolniejszym do zwiększonego wysiłku. Doskonale wiadomo, że zapobieganie jest przecież o wiele prostsze i tańsze niż leczenie rozwiniętej choroby – tu naprzeciw wychodzą właśnie rośliny o działaniu adaptogennym.