Archiwum informacji

Nasze ciała to archiwa przechowujące dane na temat doświadczeń życiowych, tożsamości i  chorób, które przeszliśmy. Niemniej wiele informacji jest niewidocznych dla nieuzbrojonego oka. Wówczas potrzebujemy klucza, czyli odpowiednich metod laboratoryjnych. Mumie są szczególnie atrakcyjne pod kątem badań, ponieważ zachowują tkanki miękkie – skórę, więzadła, fragmenty organów, jak również włosy i paznokcie, a poprzez to są nośnikiem cennych informacji. Dzięki badaniom mumii naukowcy mogą poznać historię chorób, które były powszechne w danym okresie i regionie, a także ustalić, jakie czynniki wpływały na zdrowie i długość życia ludzi w starożytności. Badania mumii pozwalają na szczegółową analizę stanu zdrowia zmarłego, m.in. poprzez badania kości, tkanek i narządów. Naukowcy mogą ocenić stan zębów i skóry, a także poszukiwać oznak chorób, takich jak: nowotwory, choroby układu krążenia, choroby zakaźne, schorzenia układu oddechowego czy choroby genetyczne. Dla przykładu badania mumii Tutanchamona wskazały, że prawdopodobną przyczyną jego śmierci był uraz głowy. Z kolei badania mumii egipskiej księżniczki Henutmehyt doprowadziły do odkrycia schorzenia nerek występującego u 1% globalnej populacji. Jednym z największych wyzwań w badaniach nad mumiami jest fakt, że wiele z nich zostało zdeformowanych w wyniku mumifikacji.

Starożytni Egipcjanie byli mistrzami w konserwacji zwłok. Proces mumifikacji trwał ok. 70 dni i obejmował usunięcie organów wewnętrznych, suszenie ciała za pomocą soli natronowej, wypełnianie go tkaninami i roślinami oraz owinięcie w liny nasączone żywicami i olejami. Choć mumifikacja jest najbardziej kojarzona z faraonami, nie była to praktyka zarezerwowana tylko dla nich. Również zamożni obywatele mogli poddać się temu procesowi. Metody i materiały używane w procesie były jednak różne, w zależności od statusu społecznego zmarłego. Rytuały pogrzebowe, takie jak mumifikacja, mogły niekiedy mieć bezpośredni wpływ na zdrowie żyjących. Przygotowanie ciała do mumifikacji mogło wiązać się z ekspozycją na toksyczne substancje i ich bezpośrednim wpływem na zdrowie tych, którzy zajmowali się mumifikacją.

Sięgnąć do korzeni

W starożytnym Egipcie medycyna była ściśle związana z religią i magią. Lekarze zwykle byli kapłanami, a leczenie chorób wiązało się z użyciem zaklęć i amuletów, które miały na celu odstraszyć złośliwe duchy i zesłać błogosławieństwo bogów na pacjenta. Choć wiele starożytnych praktyk medycznych może wydawać się nam dziś obcych, niektóre z nich przetrwały. Starożytni Egipcjanie byli pionierami w zakresie chirurgii i higieny. Wiedzieli, że czystość narzędzi jest kluczowa w zapobieganiu infekcjom, co ma bezpośrednie odniesienie do współczesnej medycyny. Starożytni medycy skupiali się głównie na objawach chorób, w tym wyczuwaniu pulsu i obserwowaniu ciała. Diagnozowali na podstawie symptomów i swojego doświadczenia, a nie wyników badań laboratoryjnych, tak jak lekarze robią dzisiaj. Do chorób, które starożytni lekarze byli w stanie rozpoznać, zaliczamy m.in.: gruźlicę, malarię, zapalenie płuc, podstawowe choroby serca i epilepsję. W leczeniu stosowali naturalne leki i zioła, masaż oraz akupunkturę. Największym wyzwaniem były dla nich choroby zakaźne w typie dżumy, ospy bądź cholery, dla których nie potrafili opracować skutecznych terapii. Analiza kości i zębów mumii ujawnia wiele informacji na temat dietetycznych nawyków starożytnych, np. wysoki poziom stresu może wskazywać na dietę bogatą w rośliny, podczas gdy wysoki poziom cynku sugeruje menu obfitujące w mięso.

Tomografia komputerowa jest nieocenionym narzędziem w badaniu mumii, pozwalając naukowcom „wejrzeć” wewnątrz ciała bez konieczności ich otwierania. Może ujawnić dowody na różne stany zdrowotne, takie jak zmiany zwyrodnieniowe kości, starożytne operacje chirurgiczne, a nawet przyczyny zgonów. Za pomocą tomografii komputerowej badacze mogą zidentyfikować wiele stanów zdrowotnych starożytnych Egipcjan. Obejmują one choroby zakaźne, zmiany zwyrodnieniowe, a nawet dowody na starożytne operacje chirurgiczne. Analiza składu mineralnego kości oraz zębów mumii pozwala naukowcom zrozumieć dietę starożytnych. To z kolei może wskazywać na choroby związane z odżywianiem.

Nebiri interesuje naukowców

Przykładem mumii pozostającej w szczególnym zainteresowaniu naukowców jest zarządca stajni Nebiri. W jego szczątkach odkryto zwapnienia będące wynikiem miażdżycy. Z kolei wykazane w płucach specyficzne komórki dowodzą, że Nebiri cierpiał na przewlekłą niewydolność serca, która była bezpośrednią przyczyną jego zgonu. Jest to najstarszy znany naukowcom przypadek niewydolności serca. Chcąc zweryfikować, czy choroby układu krążenia szczególnie obciążały mieszkańców Egiptu, grupa naukowców zbadała 20 mumii za pomocą tomografu komputerowego dostarczonego przez Siemens i zainstalowanego w podziemiach Muzeum Egipskiego w Kairze. Mumie badano pod kątem ewentualnych zmian w tętnicach otaczających serce. Spośród 16 mumii, w których zachowały się resztki tętnic i serca, u 9 zaobserwowano typowe zmiany miażdżycowe. Cztery mumie miały widoczne pozostałości serca, u trzech mięsień był zmieniony wskutek miażdżycy. Niemal wszystkie osoby bez względu na płeć, które zmarły po 45. roku życia i których ciała zmumifikowano, wykazywały objawy tej choroby.

Również nowotwory trapiły mieszkańców starożytnego Egiptu, choć nie od razu było to oczywiste ze względu na trudności identyfikacyjne. Przed błędem w tej kwestii nie uchronili się m.in. Rosalie David z University of Manchester i Michael Zimmermann z Villanova University, twierdzący, że rak w starożytności był bardzo rzadki. Błędy wynikały z faktu, że wiele nowotworów miało mikroskopowe rozmiary, co utrudniało rozpoznanie i kwalifikację. Szczegółowe zrozumienie historii mumii nie byłoby możliwe bez analiz DNA, z których chętnie korzystają archeolodzy. Ponadto bliższe rozpoznanie życia i śmierci w dawnych czasach znacznie pogłębiło się dzięki wspomnianym technologiom obrazowym.