Etapy rozwoju biotechnologii od nauki do rynku. Biotechnologia nie jest dziedziną nauki lecz sposobem przetwarzania osiągnięć naukowych, głównie z obszaru nauk biologicznych i medycznych, na produkty rynkowe. Sukces współczesnej biotechnologii wynika przede wszystkim z dynamicznego rozwoju biologii molekularnej i jej wkładu w postęp tych nauk, oraz ujawnienia możliwości praktycznego przetworzenia osiągnięć naukowych na potrzeby Człowieka. Odkrycia naukowe są punktem wyjścia współczesnego rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy. Relacje pomiędzy badaniami naukowymi a ich finalnym skutkiem ekonomicznym jakim jest produkt rynkowy, układają się na kształt piramidy (ryc. 1), gdzie poszczególne etapy procesu komercjalizacji weryfikują biznesową wartość początkowej liczby projektów, redukując ich liczbę w miarę zbliżania się do celu. Rysunek 1 Etapy rozwoju projektu biotechnologicznego od nauki do rynku (patrz opis w tekście). Etap I Projekty badawcze Podstawą rozwoju nowoczesnej biotechnologii jest odpowiednia liczba dobrych i dobrze finansowanych grantów naukowych, wyłonionych na podstawie rzetelnego konkursu premiującego dobre pomysły i śmiałe projekty. Dzięki globalizacji nauki, szerokiej dostępności do informacji naukowej, wymianie i kontaktach pomiędzy ośrodkami naukowymi, podstawę tej piramidy przestawionej na rys. 1 stanowią nie tylko osiągnięcia krajowe, lecz suma wiedzy, dostępnej dzięki publikacjom i ogólnie dostępnym bazom danych. Finansowania własnej bazy naukowej znacznie przyśpiesza rozwój biotechnologii w Kraju poprzez: 1) wypracowywanie teoretycznych podstaw oryginalnych rozwiązań i aplikacji 2) opanowywanie nowoczesnych procedur i technik badawczych 3) umożliwienie uczestnictwa w międzynarodowych programach badawczych i wymianie naukowej 4) tworzenie i utrzymywanie zasobów odpowiednio wykształconej i przygotowanej kadry stanowiącej siłę napędową projektów biotechnologicznych. Mając na uwadze promowanie rozwoju biotechnologii w Kraju, realizacja konkretnych tematów badawczych powinna wskazywać potencjalne obszary praktycznych zastosowań uzyskanych wyników, m.in. poprzez dokonywanie zgłoszeń patentowych przez zespoły naukowe realizujące dany grant. Zgłoszenia patentowe rezerwują i zabezpieczają prawo do możliwości praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy. Na bazie zgłoszeń patentowych (a więc prawnego zabezpieczenia sobie możliwości realizacji projektu wdrożeniowego) można w miarę bezpiecznie planować i przygotowywać projekty biotechnologiczne, będące już nie projektami naukowymi, lecz projektami badawczo-wdrożeniowymi. Miarą efektywności badań naukowych z punktu widzenia rozwoju biotechnologii jest m.in. (jeśli nie głównie) liczba zgłaszanych wniosków patentowych. Zgłoszeń patentowych naturalnie nie należy mylić z uzyskaniem patentu. Procedura związana z przyznaniem patentu wymaga czasu i zajmuje ok. 2 lat. Etap II Biotechnologiczne projekty badawczo-wdrożeniowe Dzięki m.in. zgłoszeniom patentowym, będących efektem realizacji grantów naukowych, uzyskujemy wstępną selekcję tematów pod kątem przygotowania projektu biotechnologicznego. Projekty biotechnologiczne nie są projektami naukowymi. Ich celem jest wytworzenie nowego produktu, czyli znalezienia nowego sposobu wykorzystania wiedzy uzyskanej dzięki nauce. Wykorzystują one tę cześć wiedzy, która stwarza możliwości przetworzenia jej na działalność biznesową. To rzecz jasna nie dotyczy każdego okrycia naukowego, publikowanego na łamach czasopism naukowych. Projekty biotechnologiczne są nadbudową nad grantami naukowymi (rys. 1.) i koncentrują się na tych aspektach osiągnięć naukowych, które dadzą się skomercjalizować. Celem realizacji biotechnologicznego projektu badawczo-wdrożeniowego (Etap II) powinno być:

1. dokładne zdefiniowanie produktu rynkowego
2. określenie jego potencjalnych możliwości rynkowych, opracowanie wstępnego business planu
3. uzyskanie patentu (nie tylko krajowego, ale przede wszystkim USA i europejskiego), o ile nie uzyskano patentu w czasie realizacji poprzedzającego go grantu naukowego
4. opracowanie technologii produkcji na większą skalę niż laboratoryjna (scale up), jeśli przedmiotem realizacji projektu jest produkt materialny, lub opracowanie metody (np. diagnostycznej), która ma wartość komercyjną z uwzględnieniem procesu walidacji.
5. utworzenie na bazie realizowanego projektu firmy (tzw. Start up’u lub spin off’u), która będzie podmiotem odpowiedzialnym za wprowadzenie produktu na rynek.
6. pożądane jest uzyskanie finalnej postaci produktu rynkowego

W trakcje realizacji, część projektów okaże się chybiona. Im bardziej zaawansowany etap rozwoju – tym piramida staje się coraz węższa (rys. 1). W przypadku produktu biotechnologicznego uzyskanie finalnej postaci produktu rynkowego nie jest równoznaczne z możliwością wprowadzenia go na rynek. Musi on zostać poddany niezbędnym testom i procedurom dopuszczającym nowy produkt na rynek. Procedury dopuszczające produkt biotechnologiczny na rynek są regulowane przez krajowe i międzynarodowe akty prawne. Etap ten nazwaliśmy „urynkowieniem produktu” (Etap III). Etap III Urynkowienie produktu biotechnologicznego Ok. 80% projektów biotechnologicznych lokuje się w obszarze ochrony zdrowia. W przypadku, gdy celem projektu biotechnologicznego jest otrzymanie leku nowej generacji, etap nazwany przez nas „urynkowieniem produktu” obejmował będzie badania warunkujące jego rejestrację, a tym samym dopuszczenie na rynek. Są to badania przedkliniczne, kliniczne I, II i III fazy. W wyniku zakończenia realizacji drugiego etapu mamy już opracowaną technologię produkcji nowego leku oraz sam preparat w ilości wystarczającej do badań klinicznych. Kolejne (kosztowne) wyzwanie to zweryfikowanie jego przydatności terapeutycznej, a także zbadanie bezpieczeństwa jego stosowania. W przypadku, gdy celem jest opracowanie nowej metody diagnostycznej, niezbędnym elementem urynkowienia jest przeprowadzenie procedury jej walidacji. Szczegółowe przepisy prawne regulują także wprowadzanie nowych genetycznie modyfikowanych organizmów (GMO) do środowiska. Dopiero rejestracja i uzyskanie zgody od właściwych instytucji państwowych na dopuszczenie do obrotu powoduje, że dany produkt może znaleźć się na rynku. Samo wytworzenie nawet najbardziej spektakularnego GMO nie stanowi jeszcze o jego rzeczywistej wartości rynkowej. Na etapie urynkowienia produktu przeprowadza się wszystkie niezbędne badania, które wymagane są uregulowaniami prawnymi, względami etycznymi i bezpieczeństwa. Wykonuje się je już po uzyskaniu finalnego produktu rynkowego, a przed dopuszczeniem do obrotu rynkowego. Cześć projektów nie przechodzi tego etapu. Mimo bliskości osiągnięcia sukcesu, nadal należy się liczyć np. z negatywnym wynikiem na etapie III fazy badań klinicznych. Im bliżej wierzchołka piramidy, tym bardziej bezwzględna (i kosztowna) staje się selekcja projektów biotechnologicznych. Etap IV Produkcja i sprzedaż produktu biotechnologicznego Osiągnięcie głównego celu firmy biotechnologicznej – wprowadzenie produktu na rynek, nie przesądza jeszcze ostatecznie o sukcesie. Mimo iż na tym etapie obowiązują podobne zasady działania jak w przypadku innych produktów rynkowych (właściwa promocja, marketing), produkt biotechnologiczny, by odnieść sukces rynkowy (i finansowy) musi zdobyć przychylność i zaufanie klientów. Dotyczy to zwłaszcza modyfikowanych genetycznie produktów żywnościowych i roślin. Stosunkowo najłatwiej sukces rynkowy odnoszą leki biotechnologiczne nowej generacji. Jednak ten etap rozwoju osiągnęło stosunkowo niewiele firm, jak sugestywnie obrazuje to rysunek 1. Z wielu projektów badawczo-rozwojowych (II etap) jedynie nieliczne osiągają finalną postać rynkową. Szacunkowe dane mówią, że jedynie 1-2% patentów biotechnologicznych zostaje w pełni wdrożonych. Aktualnie w Europie jest jedynie 50 potencjalnych leków biotechnologicznych, które znajdują się w końcowej (III-ciej) fazie badań klinicznych. Sytuacja ta wymusza odpowiednią strategię finansowania projektu biotechnologicznego. Finansowanie projektów biotechnologicznych Dostępność i wielkość środków finansowych kierowanych na projekt biotechnologiczny jest wprost proporcjonalna do etapu rozwoju projektu. Im bardziej zaawansowany etap rozwoju projektu biotechnologicznego, tym szersze możliwości pozyskiwana kapitału przez firmę realizująca projekt. Mimo iż etap I – badania naukowe - jest punktem wyjścia w tworzeniu projektów biotechnologicznych, jest on stosunkowo skromnie finansowany, głównie ze środków publicznych. W warunkach polskich finansowanie to odbywa się poprzez system grantów Ministerstwa Nauki i Informatyzacji (dawny KBN), przyznawanych w ramach sekcji P05 i P04. Można dyskutować na temat skali tego finansowania, niemniej ten etap jest w sposób stabilny i systematyczny finansowany poprzez kolejne konkursy grantów ogłaszane co pół roku. Realizacja projektu biotechnologicznego rozpoczyna się tak naprawdę dopiero od etapu II (ryc. 1). Warunkiem powstawania projektów biotechnologicznych, a w konsekwencji firm biotechnologicznych jest więc zapewnienie środków finansowania tego właśnie etapu rozwoju. W Polsce w tym miejscu istnieje luka w systemie finansowania projektów biotechnologicznych (rys.2.). Rysunek 2 Wielkość funduszów finansowania projektów biotechnologicznych jest tym większa i łatwiejsza do uzyskania im dany projekt jest bliżej finalizacji w postaci umieszczenia produktu na rynku i sprzedaży. Brak jest odpowiedniego instrumentu finansowego, który podobnie jak w przypadku projektów naukowych stwarzałby możliwości uzyskania finansowania początkowego etapu projektu biotechnologicznego. Projekt biotechnologiczny musi osiągnąć pewien stopień zaawansowania, by możliwe byłoby pozyskiwanie niezbędnych do jego rozwoju funduszy poprzez takie narzędzia inwestycyjne jak np. venture capital , również w jego odmianach Seed i Start up (ryc.2.). Szersze informacje na temat tego typu instrumentu finansowego znajdą Państwo w artykule ”Venture Capital – forma finansowania projektów wysokiego ryzyka jako instrument finansowania projektów biotechnologicznych”. Chęć finansowania projektów biotechnologicznych deklarują w Polsce niektóre fundusze inwestycyjne, banki, a także inwestorzy prywatni (a więc są potencjalni Angel investors). Ich oczekiwania w stosunku do projektu biotechnologicznego sięgają jednak co najmniej III etapu rozwoju (ryc. 1.). Projekt biotechnologiczny, by mógł być finansowany przez wspomniane wyżej instytucje finansowe Venture capital powinien spełniać przynajmniej tak elementarne warunki jak: a) powinien być realizowany przez podmiot prowadzący działalność gospodarczą (firmę) a nie zespół naukowy, b) właściciel(e) firmy powinni wykazać wkład własny świadczący o ich zaangażowaniu i determinacji w realizacji tego projektu c) firma powinna posiadać konkretny produkt (niekoniecznie materialny), charakteryzujący się dającą się wycenić wartością materialną d) produkt ten powinien (czytaj: musi) posiadać uregulowane kwestie własności ochrony intelektualnej (tzn. posiadać patent, i to najlepiej patent europejski i/lub USA). e) w przypadku funduszy inwestycyjnych projekt powinien być przygotowany na inwestycję o skali nie mniejszej niż określone minimum, które w praktyce ustala dla siebie każdy fundusz inwestycyjny (średnio w warunkach polskich kształtuje się ono na poziomie około 8 mln złotych, mimo iż w sferze deklaracji często pada zapewnienie, że nie istnieje dolna kwota inwestycji). Kwota ta jest znacznie niższa w przypadku niektórych typów funduszy venture capital, ale i tutaj muszą zostać spełnione przynajmniej takie warunki jak: - parterem inwestora powinna być firma realizująca projekt - kwestie własności patentu i zakresu ochrony patentowej muszą być w sposób jasny i czytelny uregulowane. - produkt produkt powinien być na etapie rozwoju pozwalającym na stworzenie dla niego realistycznego business planu, uwzględniającego aktualną sytuację na rynku, a całościową realizację projektu daje się precyzyjnie zawrzeć w dokładnym harmonogramie czasowym. W praktyce finansowanie projektu biotechnologicznego poprzez inwestorów (prywatnych) jest możliwe na III etapie rozwoju projektu według schematów prezentowanych na ryc 1 i 2. W przypadku funduszy pochodzących od Angel investor(s) możliwe jest wejście w końcowej fazie rozwoju etapu drugiego (ale nie w zupełnie początkowej fazie realizacji projektu). Przerywana linia na rys. 2. wskazuje miejsce występowania luki w systemie finansowania projektów biotechnologicznych. Jest ona jedną z najważniejszych (jeśli nie najważniejszą!) przyczyn zahamowania rozwoju biotechnologii w Polsce. Skutkiem braku odpowiednio ukierunkowanego pomostowego systemu finansowania projektów biotechnologicznych na ich wczesnym etapie rozwoju jest brak firm stricte biotechnologicznych w Polsce, a co gorsza – brak dojrzałych projektów biotechnologicznych (no bo po co je przygotowywać skoro i tak nie można ich zrealizować). Istnienie tej luki powoduje, że w praktyce nie istnieje w Polsce spójny całościowy system finansowania projektów biotechnologicznych. Skutkiem istniejącego stanu rzeczy jest ogromne marnotrawstwo kapitału ludzkiego i dramatycznie powiększające się zacofanie (bio)technologiczne w stosunku do krajów europejskich, nie mówiąc już o USA. Główną siła napędową rozwoju biotechnologii w Polsce mogłaby się stać grupa młodych „postdoktów” – osób już po doktoracie i ze stażem (często w zagranicznych ośrodkach naukowych). Z tej możliwości mogliby skorzystać zwłaszcza ci, którzy są spragnieni sukcesu, w tym także sukcesu ekonomicznego o skali raczej niemożliwej do osiągnięcia na drodze realizacji klasycznej kariery naukowej (akademickiej) w naszym Kraju. Takie możliwości stworzyć może udrożnienie ścieżek rozwoju biotechnologii w wymiarze biznesowym, a nie gier i podchodów akademickich. Koniec grantu naukowego i co dalej? Zdolny i ambitny naukowiec po zakończeniu finansowania z grantu uwieńczonego nawet zgłoszeniami patentowymi ciekawych pomysłów biotechnologicznych może co najwyżej pisać kolejny projekt naukowy. Wielkość pensji np. adiunkta pozbawia go możliwości odłożenia środków finansowych nawet na wkład niezbędny do zarejestrowania sp z o.o., nie mówiąc zgromadzeniu finansów na jakiekolwiek utrzymanie firmy. Brak perspektyw uzyskania realnych środków na realizację projektu biotechnologicznego (nie mylić z naukowym!) sprawia, że zainteresowanie opracowywaniem tego typu projektów jest niewielkie. Na pierwszy konkurs ogłoszony w czerwcu 2003 r projektów celowych zamawianych z biotechnologii, który bardzo nieśmiało wykraczał poza projekty naukowe, wpłynęło jedynie 43 zgłoszenia i były to w znakomitej większości powielone wzorce projektów badawczych. Osiągnięcie sukcesu w wymiarze akademickim, skutkujące m.in. przyzwoitą w warunkach polskich stabilizacją, sprawia, że znacznie obniża się motywacja do podejmowania ryzyka w tej skali, jaką pociąga za sobą realizacja projektu biotechnologicznego. Pomijając stosunkowo nieliczne wyjątki, okazuje się, że trudno jest zrezygnować z etatu i pensji np. profesorskiej na rzecz niepewnego sukcesu biznesowego. Mniejsze dylematy pojawiają się wówczas, gdy osiąga się znacznie niższe dochody, a kariera akademicka nie rysuje się zbyt klarownie. Stąd też konieczne jest stworzenie perspektywy dla młodych, wykształconych i legitymujących się już sporym (często zdobytym za granicą) doświadczeniem, a zarazem zdolnych do rzucenia na szalę własnej kariery i przyszłości przy założeniu, że „mój los zależy od sukcesu projektu, którego jestem autorem”. Stworzenie możliwości do wykorzystania tego potencjału to szansa na powstawanie rzeczywiście ciekawych projektów biotechnologicznych i pojawianie się w ślad za nimi wartościowych firm mających przed sobą przyszłość. Biotechnologiczne granty celowe. Biotechnologiczne granty celowe mające wyraźnie określony cel i adresata, a także jasny i przejrzysty tryb ich przyznawania oraz rozliczania mogą uruchomić w Polsce kreatywność i przedsiębiorczość młodych, odważnych i wykształconych osób funkcjonujących dotychczas w tradycyjnych strukturach polskiej nauki. By tak się stało, celem funduszu biotechnologicznych grantów celowych powinno być finansowanie wstępnej fazy rozwoju projektów biotechnologicznych (a nie naukowych) i to takich, które stają się dla autora głównym i jedynym celem jego działalności, w toku której ma nastąpić przejście od nauki do biznesu. Jako jeden z etaów realizacji projektu należałoby włączyć zmianę statusu zespołu realizującego projekt, tj. założenie firmy (rys.3.) i kontynuację jego realizacji już pod auspicjami firmy, a nie instytucji naukowej. Powstanie firmy powinno umożliwić pozyskiwanie dalszych środków finansowych już z innych – prywatnych – źródeł). Dalsze finansowanie tego projektu, o ile jego realizacja przebiegałaby pomyślnie, mogłoby być przejmowane przez fundusze typu seed capital, inwestorów prywatnych (Angel investors) , czy w końcu wyspecjalizowane fundusze typu venture capital (np. Start up) (rys.2.). Wniosek o biotechnologiczny grant celowy powinien przede wszystkim zawierać: - opis produktu rynkowego, którego wytworzenie jest głównym celem pełnej realizacji projektu - charakterystykę biznesową projektu – zarys business planu - informację na temat stanu ochrony własności intelektualnej (jeśli nie ma zgłoszenia patentowego, to na temat patentowalności projektu) - informację na temat produktów konkurencyjnych - informację na temat jego innowacyjności w świetle aktualnych osiągnięć naukowych - opis etapów będących przedmiotem finansowania w ramach grantu celowego (opracowanie technologii, wytworzenie produktu, przeprowadzenie badań potwierdzających jego poznane i zakładane własności), w tym etapu, w którym nastąpi założenie firmy, określenie jej składu osobowego i zarządu - proponowany zakres finansowania projektu już na etapie jego realizacji poprzez firmę. Proponowany sposób przeprowadzania konkursu na projekty biotechnologiczne. Konkurs powinien przebiegać dwuetapowo: Etap I Weryfikacja wartości naukowej i innowacyjnej projektu, przeprowadzona w sposób, jakiemu są poddawane projekty naukowe. Stworzenie rankingu projektów na podstawie punktacji Etap II Ocena wartości komercyjnej projektu dokonywana poprzez recenzentów spoza środowiska naukowego. Stworzenie równoległego do naukowego rankingu projektów według przyznanej im punktacji biznesowej. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiloby po przeprowadzeniu bezpośreniego spotkania z autorami najwyżej ocenionych projektow w obu rankingach. Komisja złożona z osob zarządzających funduszem delegowałaby swego przedstawiciela do pilotowania każdego z zakwalifikowanych do finasowania projektów. Zakres finansowania Maksymalna kwota – do 2 mln zł, maksymalny okres – 3 lata. Finansowanie w transzach wypłacanych po uzgodnionych etapach realizacji projektu, po uprzedniej ocenie realizacji danego etapu przez komisję konkursową. W przypadku niepowodzenia w realizacji projektu następowałoby zawieszenie jego realizacji oraz zaprzestanie dalszych wypłat. Finansowanie w ramach grantu mogłoby upoważnić instytucję finansująca (np. MNiI, MGPiPS) do objęcia mniejszościowych udziałów firmy, które byłyby zbywalne kolejnemu prywatnemu inwestorowi (następowałby w ten sposób częściowy zwrot zainwestowanych w postaci grantu funduszy) lub byłyby one przekazywane firmie powstałej w wyniku realizacji tego projektu. Zmiany organizacyjne w trakcie realizacji projektu biotechnologicznego Zarówno logika rozwoju projektu biotechnologicznego, jak i wymogi związane z pozyskiwaniem funduszy na jego realizacje wymaga zmian organizacyjnych podmiotu realizującego projekt. Schemat tych zmian w zależności od etapu rozwoju projektu oraz konieczności powiększania funduszy na jego realizację przedstawia rysunek 3. Zespół naukowy może rozpocząć realizacje projektu biotechnologicznego. Jednak proces komercjalizacji nie jest już przedmiotem działania zespołu naukowego. Tym z natury rzeczy powinna się zając firma. Stąd m.in. istnieje konieczność przekształcenia się zespołu naukowego w firmę i utworzenie tzw. start’upu już na początkowym etapie realizacji projektu biotechnologicznego. Utworzenie firmy na tym etapie stwarza możliwości pozyskiwania dalszego kapitału głównie ze źródeł pozabudżetowych. Jedynie ten system finansowania jest w stanie sprostać potrzebom finansowym projektu biotechnologicznego. Partnerem biznesowym dla inwestora może być tylko firma, a nie zespół naukowy. W przypadku funduszy inwestycyjnych musi to być spółka z o.o. lub spółka akcyjna. Jednym ze sposobów pozyskiwania dodatkowych funduszy lub wyjścia inwestora (np. seed lub venture capital jest wprowadzenie firmy biotechnologicznej na giełdę - czyli powstanie tzw. IPO (Initial Public Offering). To może nastąpić raczej nie wcześniej niż na poziomie trzeciego etapu rozwoju projektu (patrz rys. 3.). Rys. 3. Zmiany organizacyjne w trakcie komercjalizacji projektu biotechnologicznego podmiotu realizującego projekt. Zmiany te wymuszone są głownie poprzez wymogi stawiane przez inwestorów na kolejnych etapach finansowania projektu (por. rys. 2). Wraz z postępem w realizacji projektu biotechnologicznego i wzrostem nakładów finansowych rośnie także wartość firmy. Powoli pojawiają się też możliwości jego częściowej komercjalizacji. Przyrost wartości rynkowej projektu biotechnologicznego (i firmy) w trakcie jego realizacji Mimo, iż pełnym sukcesem finansowym może być jedynie wprowadzenie produktu biotechnologicznego na rynek, to możliwości jego komercjalizacji pojawiają się już znacznie wcześniej (ryc. 4). Tak więc wzrostowi nakładów na realizacje projektu towarzyszy jednocześnie przyrost jego wartości komercyjnej oraz zwiększanie się możliwości i sposobów jego komercjalizacji. Samo zgłoszenie patentowe potencjalnie może mieć pewną wartość komercyjną. Jednak bardziej realne możliwości przyrostu wartości finansowej projektu stanowi dopiero uzyskanie międzynarodowej ochrony patentowej. Etap trzeci stwarza znacznie większe możliwości komercjalizacji całości lub części projektu (rys. 4). Poza sprzedażą patentu można pozyskać znaczne środki w drodze sprzedaży licencji na dany produkt innej firmie. Formy licencjonowania mogą być wielorakie. Począwszy do bardzo ograniczonej (sprzedaż licencji tylko na określone zastosowanie naszego produktu na terenie kraju nabywcy licencji) aż po całkowite wyzbycie się praw do naszego produktu i jego zastosowań. Osiągnięcie trzeciego etapu rozwoju projektu biotechnologicznego oraz bliska perspektywa wprowadzenia produktu na rynek umożliwia wejście firmy na giełdę oraz rozprowadzenie pakietu akcji, co nie tylko wzmacnia pozycje biznesowa firmy, ale również przynosi wymierne efekty finansowe. Rys. 4. Przyrost wartości rynkowej projektu biotechnologicznego na poszczególnych etapach jego realizacji. Możliwości i formy jego komercjalizacji komercjalizacji. W trakcie prac nad realizacją projektu biotechnologicznego może pojawić się możliwość pozyskiwania dodatkowych dochodów w postaci świadczenia usług na bazie rozwijanego warsztatu laboratoryjno-metodycznego, nabyciu przez zespół nowych, często unikalnych doświadczeń i umiejętności. Jednak ukoronowaniem działalności i największym sukcesem finansowym firmy biotechnologicznej jest wprowadzenie głównego produktu będącego celem realizacji projektu biotechnologicznego na rynek i i przekonanie do niego klientów. --------------------------------- Serdecznie dziękuję za współpracę i pomoc w opracowaniu tego tekstu kolegom Markowi Raczko i Michałowi Pietrucha. Dziękuję również wszystkim tym, którzy zechcą się włączyć do dyskusji nad zagadnieniami poruszonymi w tym artykule. Najciekawsze uwagi i wypowiedzi opublikujemy na stronach Serwisu Biotechnologicznego. Wszelkie wypowiedzi zawierające uwagi, komentarze proszę kierować na adres: biotech@biotechnologia.pl 11 grudnia 2003 r. Opracowanie dostępne jest także w pliku tekstowym

---

Tadeusz Pietrucha