Innowacyjny produkt farmaceutyczny powstaje według ściśle określonych procedur. Jest efektem ciężkiej pracy pracowników naukowych instytutów oraz przedsiębiorstw wytwarzających leki. Badania
podstawowe (laboratoryjne) są pierwszym etapem prac nad stworzeniem nowego leku. Naukowcy prowadzą badania własne bądź realizują projekty we współpracy z przemysłem. Ich celem jest poszukiwanie substancji naturalnych o potencjalnym działaniu leczniczym albo synteza nowych związków chemicznych. Zapytaliśmy profesora nauk chemicznych Mariusza Jaskólskiego (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Instytut Chemii Bioorganicznej PAN) o to, jak w obecnych czasach wygląda proces poszukiwania innowacyjnych produktów leczniczych właśnie od strony naukowca - Obecnie leki tworzone (projektowane) są w sposób racjonalny, co oznacza, że najpierw identyfikuje się precyzyjnie cel („target”) molekularny i jego strukturę, a następnie projektuje się cząsteczkę chemiczną (lek), która dokładnie trafi w ten cel. „Targety” to zwykle molekuły konkretnego białka, najczęściej enzymu, odpowiedzialnego za proces chorobowy na poziomie molekularnym. Strukturę przestrzenną (tj. model atomowy w 3 wymiarach) tych biomolekuł wyznacza się dziś głównie metodami krystalografi i białek. To jest właśnie moja profesja i pasja. Gdy znany jest model przestrzenny „targetu”, do akcji wkraczają chemicy - specjaliści od projektowania i syntezy molekuł chemicznych, potencjalnych leków. Chodzi o to, by na podstawie struktury białka zaprojektować molekułę leku, która będzie do niego pasowała, obrazowo mówiąc, jak klucz do zamka (lub ręka do rękawiczki). Sprawa jest w rzeczywistości o wiele bardziej skomplikowana, bo np. i zamek i klucz, w trakcie „rozpoznania się” mogą ulegać drobnym adiustacjom. Gdy znaleziona zostanie pierwsza molekuła-kandydat na lek, rozpoczyna się proces jej optymalizacji, tzn. „poprawiania” budowy chemicznej pod kątem optymalizacji efektu. Tutaj również kluczowe są badania krystalograficzne struktury kompleksów „target”- potencjalny lek.

W opisany powyżej sposób powstały m.in. skuteczne leki przeciwko infekcji HIV, zwalczające retrowirusa HIV poprzez blokowanie (unieszkodliwianie) jednego z jego enzymów - proteazy. Leki te nazywamy inhibitorami proteazy HIV. Powstały one na przełomie lat 1980-90 w błyskawicznym tempie niespełna 7 lat, właśnie dzięki odkrytej (przy udziale profesora Mariusza Jaskólskiego) strukturze krystalografi cznej „targetu” retrowirusowego, proteazy HIV. Przykład inhibitorów protezy HIV był pierwszym spektakularnym przypadkiem sukcesu metody racjonalnego projektowania leków. Dziś jest to podejście dominujące.

Od pomysłu do jego komercjalizacji

Badania nad lekami innowacyjnymi są bardzo kosztowne, a przede wszystkim obarczone dużym ryzykiem. Z tego powodu prowadzone są najczęściej w globalnych koncernach farmaceutycznych, które tylko na etapach badań podstawowych współpracują z innymi laboratoriami. 

Co jednak robi naukowiec, którego dotychczasowe wyniki wskazują na to, że opracował substancję o potencjale leczniczym? O odpowiedź na to pytanie poprosiliśmy doktora Dawida Nidzworskiego
(Zakład Szczepionek Rekombinowanych MWB UG i GUMed), jednego
z 11 naukowców wyróżnionych tytułem “VIPI - Very Important Polish
Innovator” - Naukowiec po pozyskaniu grantu i jego zrealizowaniu otrzymuje wynik, który może mieć potencjał aplikacyjny. Z taką informacją zgłasza się do Centrum Transferu Technologii, które powinno mu pomóc w dalszych etapach komercjalizacji. W świetle nowej ustawy o szkolnictwie wyższym komercjalizacja (jeśli jest zasadna) może odbywać się dwojako: (1) Poprzez komercjalizację przez jednostkę naukową lub (2) podmiot powołany przez tę jednostkę, czyli najczęściej jest to spółka celowa uczelni. Władze uczelni mogą także podjąć decyzję o tzw. uwłaszczeniu naukowca, czyli przekazaniu mu pełnych praw do samodzielnego dysponowania wynikami prac przy zastrzeżeniu, że jeśli naukowiec skomercjalizuje wynalazek to zobowiązany jest do przekazania części swoich profi tów na rzecz uczelni.
W przypadku komercjalizacji przez uczelnię, to ta zobowiązuje się do prowadzenia procesu komercjalizacji i w przyszłości do wypłaty części profitów na rzecz danego naukowca czy zespołu.
Jednak najważniejszą rolę w cały procesie komercjalizacji powinien odegrać zespół z Centrum Transferu Technologii - to centrum ma za zadanie pomagać naukowcom w ich pracy i komercjalizacji osiągnięć.

Badania kliniczne

Po badaniach podstawowych zaczyna się faza badań przedklinicznych. Na tym etapie związek poddawany jest analizom in vitro. Następnie, jeśli wyniki są zadowalające, lek przechodzi testy in vivo. Zwierzęta jednak wykorzystywane są w badaniach medycznych jedynie, gdy nie istnieją odpowiednie alternatywne metody oceny działania substancji. Kolejnym etapem są badania kliniczne fazy I. Obejmują one wstępne próby określenia bezpieczeństwa specyfiku oraz scharakteryzowania jego właściwości farmakologicznych. Kurację lekiem przechodzi niewielka grupa zdrowych uczestników. Celem I fazy badań jest doświadczalne wykazanie najwyższej, nie wywołującej poważnych skutków negatywnych dawki leku, jaka może być podana pacjentowi. Kolejna, II faza, angażuje już grupę chorych. W jej trakcie kontynuowana jest ocena bezpieczeństwa specyfi ku, ale dodatkowo analizuje się jego potencjalnie korzystne efekty. Prowadzone są badania porównawcze. Dokonuje się analizy różnic w działaniu pomiędzy nową substancją, standardowym leczeniem i samym placebo. Faza III i ostatnia to najdłuższy i najkosztowniejszy etap badań klinicznych. Etap ten obejmuje badania związku pomiędzy bezpieczeństwem leku a jego skutecznością podczas krótkotrwałego oraz długotrwałego stosowania. W badaniach bierze udział nawet do kilku tysięcy chorych. Na tym etapie skuteczność leku zostaje ostatecznie potwierdzona. Pomyślne zakończenie tej fazy prowadzi do rejestracji leku i wprowadzenia go na rynek.

Leki innowacyjne w Polsce

Koszty wdrażania innowacyjnych leków w naszym kraju szacuje się na 25 mln - dla porównania w USA i Europie Zachodniej wynoszą one od 500 mln do 1 mld dolarów. Trzeba przy tym pamiętać, że tylko około 5 substancji z 5000 rozpoczętych testów przejdzie pozytywnie wszystkie etapy badań. Obecna sytuacja Polski na rynku światowym w dziedzinie innowacyjności w medycynie niestety prezentuje się bardzo niekorzystnie. Miejmy nadzieje, że aktualnie uruchamiane możliwości grantowe spowodują, że ten stan ulegnie gwałtownej zmianie.