Charakterystyka 

Zespół Otella jest terminem diagnostycznym oznaczającym obraz kliniczny charakteryzujący się obecnością urojeń niewierności partnera, co w konsekwencji może prowadzić do typowych postaw zazdrości i agresywnych zachowań. Stanowi urojeniowe zaburzenie, które występuje głównie w kontekście określonych zaburzeń psychicznych lub neurologicznych. Nazwa tego syndromu pochodzi od słynnej sztuki szekspirowskiej „Otello”, w której tytułowy bohater był niezwykle podejrzliwy wobec swojej żony, co ostatecznie doprowadziło go do obsesji i morderstwa. Termin „zespół Otella” został po raz pierwszy zastosowany przez angielskiego psychiatrę Johna Todda w „The Journal of Nervous and Mental Disorder” w 1955 r.

Zespół Otella znacząco wpływa na relację z drugą osobą i w wielu przypadkach stanowi przyczynę rozpadu związków. Zaburzenie częściej dotyka mężczyzn niż kobiety, zwłaszcza w przypadku nadużywania przez nich alkoholu lub innych środków odurzających. Zostało zaobserwowane zarówno u nastolatków, jak i dorosłych i seniorów. Przyczyny tych różnic w uwarunkowaniach płciowych nie są jednak do końca jasne. 

Objawy 

Zespół Otella jest związany ze zmianami psychicznymi, w tym nadmierną agresją, wrogością i drażliwością. Osoby z tą przypadłością błędnie interpretują zachowanie współmałżonka lub partnera i za wszelką cenę starają się dostarczyć dowodów na ich niewierność.

Objawy zaburzeń urojeniowych obejmują:

• ciągłe oskarżanie partnera o niewierność lub poświęcanie zbyt dużej uwagi innym,
• naruszenie prywatności i prześladowanie bliskiej osoby,
• okazywanie skrajnej zazdrości,
• niezdolność do kontrolowania impulsów i ataków zazdrości,
• przekonanie o winie partnera pomimo braku jakichkolwiek dowodów, 
• przemoc słowną i fizyczną,
• obsesyjne myśli o zdradzie partnera,
• powtarzające się pytania o lojalność partnera,
• próby kontrolowania zachowania partnera.

Zespół Otella często nie stanowi odosobnionego stanu, lecz część bardziej złożonych zaburzeń, którym często towarzyszy lęk czy depresja oraz omamy pojawiające się niezależnie od tej przypadłości. Urojeniowa zazdrość jest częstym stanem charakterystycznym dla schizofrenii i demencji.

Przyczyny zaburzeń

Jak dotąd nie zidentyfikowano głównej przyczyny zaburzenia urojeniowego, jakim jest zespół Otella. Co najmniej 30% przypadków w literaturze wskazuje na neurologiczne źródło urojeń niewierności, chociaż ich biologiczne podłoże nie jest w pełni poznane. Podaje się, że ich rozwój może wynikać z psychologicznych przemian, jakie zachodzą z powodu różnych czynników, takich jak stres i depresja. Mogą stanowić konsekwencje urazu z dzieciństwa, w którym osoba z zaburzeniem miała niestabilne relacje ze swoimi opiekunami lub problemy rodzinne, które wynikały z niewierności rodzica. Ze względu na brak poczucia bezpieczeństwa, nieufność i niestabilność, które wyróżniały relacje rodzinne, dziecko wykształca w sobie mechanizm obronny, który ma zapobiec jego zranieniu w przyszłości. Innymi przyczynami mogą być: zaburzone wzorce przywiązania z opiekunem, obniżona samoocena oraz brak pewności siebie, które osoba przenosi na swojego partnera poprzez okazywanie mu chorobliwej zazdrości. Psychologiczne dysfunkcje mogą być także wywołane zmianami w organizmie na skutek spożywania alkoholu lub narkotyków. 

Podaje się, że psychoza może być spowodowana wzrostem dopaminy w szlaku mezolimbicznym, który potencjalnie powoduje zakłócenia myślenia. Badania wykazały, że zespół Otella występuje najczęściej u pacjentów z dysfunkcją płata czołowego (zwłaszcza prawego), co jest związane m.in. z otępieniem z ciałami Lewy'ego i chorobą Alzheimera. Jedna z hipotez łączących uszkodzenia prawego płata czołowego z urojeniami sugeruje, że utrata funkcji płata czołowego upośledza zdolność monitorowania interakcji z samym sobą i innymi, prowadząc do fałszywych przekonań, które utrzymują się w świadomości chorego pomimo tego, że są bezpodstawne i błędne. Wskazuje się, że zespół Otella może być powiązany z zaburzeniami neurologicznymi, w tym: urazami i guzami mózgu, zaburzeniami neurodegeneracyjnymi, zapaleniem mózgu, stwardnieniem rozsianym czy zaburzeniami endokrynologicznymi. Chociaż istnieją mocne dowody, które łączą zespół Otella i inne rodzaje urojeń z dysfunkcją prawego płatu czołowego, obsesyjna zazdrość może być również związana ze zmianami w innych obszarach mózgu. Syndrom w wielu przypadkach rozwija się także u osób z chorobą Parkinsona – zarówno we wczesnym, jak i zaawansowanym stadium choroby. Sugeruje się, że korelacja zachodzi na skutek tego, iż wszystkie leki dopaminergiczne (stosowane m.in. w przypadku choroby Parkinsona) niosą za sobą ryzyko wywołania zespołu Otella oraz innych objawów psychotycznych. 

Na podstawie oceny neuropsychiatrycznej zespołu Otella jego wystąpienie klasyfikuje się jako charakterystyczne dla pacjentów:

• z demencją, 
• we wczesnym lub zaawansowanym stadium choroby Parkinsona,
• po udarze mózgu i uszkodzeniu prawego płata czołowego,
• z zachowaną funkcją poznawczą, u których choroba wystąpiła po lekach dopaminergicznych,
• u których psychoza jest związana ze spadkiem funkcji poznawczych,
• z zaburzeniami seksualnymi, takimi jak impotencja,
• przyjmujących leki lub substancje wpływające na aktywność dopaminy (np. amfetaminę). 

Diagnostyka i leczenie

Diagnozę zespołu Otella stawia lekarz na podstawie badania fizykalnego i wywiadu klinicznego. Pacjent jest poproszony o podanie objawów, charakteru, czasu trwania urojeń, ich wpływu na życie oraz zapytany o historię rodzinną związaną z chorobami na tle psychicznym. Specjalista może również przeprowadzić badanie fizykalne, aby wykluczyć inne możliwe przyczyny tego rodzaju zachowania. Ponadto niekiedy diagnostyka obejmuje badanie krwi i moczu, EKG oraz CT. Rozpoznanie wymaga wykluczenia współistniejących zaburzeń psychicznych, np. depresji, a także przyczyn wtórnych, takich jak demencja czy zmiany w mózgu. Zespół Otella to poważne zaburzenie zdrowia psychicznego, które wpływa na pogorszenia jakości życia oraz niszczenie relacji. Ważne jest zatem zgłoszenie się po pomoc, jak tylko pacjent lub jego bliski zaobserwuje niepokojące objawy. 

Zasadniczo leczenie zespołu Otella jest podobne do leczenia psychozy. Pacjentom często podaje się leki przeciwpsychotyczne oraz zaleca ewentualne odstawienie alkoholu i narkotyków. Ważna jest też specjalistyczna pomoc psychoterapeutyczna – zarówno dla samego chorego, jak i dla par, ponieważ terapeuta może pomóc rozwiązać nie tylko problem zazdrości, ale także niektóre ukryte obawy. Jeśli chory wykazuje agresywne zachowania, niebezpieczne dla partnera lub siebie samego, konieczna jest hospitalizacja i poddanie go kontrolowanej farmakoterapii oraz obserwacji.

– Zespół Otella zwany jest często także obłędem/paranoją alkoholową. Jest to jeden z objawów fazy chronicznej (czyli najbardziej zaawansowanej fazy uzależnienia) w uzależnieniu od substancji psychoaktywnych. Inne objawy bycia w tej fazie uzależnienia to m.in.: utrata znaczących relacji (rozpad małżeństwa, utrata relacji z dziećmi), utrata pracy, ciągi alkoholowe trwające kilkanaście dni, mocno odczuwalny zespół abstynencyjny, uszkodzenia narządów (wątroby, trzustki), padaczka poalkoholowa czy omamy i inne psychozy. Według badań to właśnie osób uzależnionych od alkoholu zespół Otella dotyka najczęściej (co piąty przypadek). Literatura, którą znajdziemy na stronie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, mówi o tym, że patologiczna zazdrość, której jedną z postaci jest zespół Otella, występuje aż u 30% pacjentów poddających się terapii uzależnień. Zespół Otella to także jedna z przyczyn przestępstw popełnianych przez osoby uzależnione od alkoholu. Urojenia zazdrości są przyczyną przemocy fizycznej i psychicznej wobec kobiet, a czasami nawet zabójstw. Niestety bywają historie, iż mimo rozstania pary, sytuacja się nie zmienia. Wówczas ważne jest, aby nękana w ten sposób kobieta wystąpiła na drogę sądową. W każdym z takich przypadków ofiary powinny zwrócić się o pomoc do Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, czyli Niebieskiej Linii (801 120002) – mówi Anita Mazurkiewicz, psychoterapeutka uzależnień.