Halina Weker

Zakład Żywienia

Instytut Matki i Dziecka

Wstęp

Modele bezpiecznego żywienia dzieci i młodzieży to system zaleceń żywieniowych wypracowany na podstawie zobiektywizowanych badań w obszarze nauk medyczno–żywieniowych, który zastosowany w praktyce warunkuje optymalny rozwój psychosomatyczny dziecka, zmniejsza ryzyko wystąpienia niektórych chorób i infekcji oraz obniża ryzyko wystąpienia chorób dietozależnych, w tym otyłości w wieku dorosłym.  

W modelu bezpiecznego żywienia dzieci zwraca się uwagę na częstość spożycia posiłków i ich organizację, wartość odżywczą i jakość zdrowotną diety, a także na właściwy dobór produktów/posiłków oraz inne czynniki, w tym zachowania i nawyki żywieniowe.

Prawidłowe żywienie niemowląt

Optymalnym sposobem żywienia dzieci w 1 roku życia jest karmienie piersią. W I półroczu życia dziecka zaleca się wyłączne karmienie piersią zgodnie z potrzebami dziecka i/lub matki, czyli karmienie na żądanie. W II półroczu oprócz karmienia piersią na żądanie należy rozszerzać dietę dziecka poprzez wprowadzanie żywności uzupełniającej. Skład mleka kobiecego jest  złotym standardem do ustalenia zapotrzebowania na energię i wszystkie składniki odżywcze dla niemowląt, a także do opracowywania receptur środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego dla tej grupy wiekowej lub posiłków przygotowywanych sposobem domowym.

Preparaty do początkowego żywienia niemowląt nie karmionych piersią przeznaczone dla dzieci w I półroczu oraz preparaty do dalszego żywienia niemowląt przeznaczone dla dzieci powyżej 6 miesiąca życia pod względem składu ilościowo – jakościowego są zbliżone do podstawowego składu mleka kobiecego. Z uwagi na odrębność fizjologiczną dziecka w 1 roku życia wynikającą między innymi z niedojrzałości jego układu pokarmowego i układu moczowego, dynamicznego rozwoju tkanek, słabo wykształconego mechanizmu odtruwania ważne jest aby wprowadzona do jego diety żywność była odpowiednia pod względem podaży energii i składników odżywczych oraz bezpieczna zdrowotnie. Na skład ilościowo–jakościowy produktów/posiłków najmłodszych dzieci ma wpływ dobór surowców, także uwarunkowania kulturowo-społeczne, w tym zwyczaje żywieniowe.

Dobór produktów w żywieniu dzieci

Zgodnie z kryteriami Światowej Organizacji Zdrowia, w żywieniu dzieci należy wykorzystywać żywność naturalną, mało przetworzoną, wysokiej jakości. Pod pojęciem żywności wysokiej jakości należy rozumieć surowce/produkty pochodzące z kontrolowanych upraw i/lub hodowli spełniające rygorystyczne wymagania dotyczące składu, który określa ich wartość odżywczą i jakość zdrowotną. Bezwzględnie wskazane jest aby surowce pochodziły z upraw i/lub hodowli kontrolowanych i odpowiadały wymogom najwyższej jakości. W recepturach produktów/przetworów substancje dodatkowe, w tym pomocnicze, a także dodatek składników takich jak sól, sacharoza, tłuszcze nasycone, powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. Pożądana jest także tak zwana wartość dodana, którą łączyć można z profilem zdrowotnym produktu. W przetworach mlecznych może to być zwiększona zawartość wapnia, wyższa ilość witaminy D, odpowiednia zawartość tłuszczu mlecznego i/lub laktozy, w produktach zbożowych - dodatek witamin z grupy B, soli żelaza, wapnia, w sokach i przecierach owocowych – dodatek witaminy C.  Właściwe połączenie takich produktów w posiłki/potrawy w całodziennej diecie dziecka powinno pokrywać jego zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze. Jeśli zbilansowanie diety dziecka pod względem ilości witamin i/lub składników mineralnych nie jest możliwe należy rozważyć suplementację (ryc. 1.)

Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego

W żywieniu dzieci w wieku 1–3 lat coraz częściej wykorzystywane są gotowe przetwory przeznaczone dla niemowląt i dzieci określane jako środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego.W badaniu ogólnopolskim, na reprezentatywnej próbie, dotyczącym kompleksowej oceny sposobu żywienia dzieci w wieku 13–36 miesięcy w Polsce wykorzystywało te produkty w codziennym żywieniu swoich dzieci 60% matek.

Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego muszą spełniać określone prawem żywnościowym rygorystyczne wymagania dotyczące składu, wartości odżywczej i jakości zdrowotnej (Dz.U. Nr 136, poz. 914, Dz.U. Nr 180, poz. 1214). Skład gotowych przetworów przeznaczonych dla najmłodszych dzieci opracowywany jest na podstawie wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia ujętych w Kodeks Żywnościowy oraz dyrektyw Unii Europejskiej, na które mają wpływ opinie komitetu ekspertów Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Skład produktów odnosi się także do norm dziennego spożycia dla populacji polskiej oraz wyników badań stanu odżywienia i sposobu żywienia dzieci w Polsce.

Badania dotyczące oceny jakości zdrowotnej gotowych produktów przeznaczonych dla niemowląt i małych dzieci polegają na oznaczeniu poziomu zanieczyszczeń pestycydami, azotanami i azotynami, niektórymi metalami szkodliwymi dla zdrowia (np. Pb, Cd, Hg), a także zawartości substancji niekorzystnych np. izomerów trans kwasów tłuszczowych, akrylamidów oraz oznaczeniu czystości mikrobiologicznej. Zanieczyszczenia chemiczne i mikrobiologiczne nie mogą przekraczać poziomów podanych w przepisach prawa żywnościowego, bądź ustalonych przez kompetentne jednostki służby zdrowia np. Państwowy Zakład Higieny (Dz.U. Nr 136, poz. 914, Dz.U. Nr 180, poz. 1214). Inne środki spożywcze znajdujące się na rynku podlegają bardziej liberalnym przepisom prawa żywnościowego (Dz.U. Nr 136, poz. 914). Różnice między produktami dla niemowląt i małych dzieci a żywnością dla dorosłych dotyczą przede wszystkim receptur, procesu ich wytwarzania, opakowania i znakowania produktów.

Kryteria oceny produktów żywnościowych/środków spożywczych dla niemowląt i dzieci obowiązujące w Instytucie Matki i Dziecka

Opiniowanie żywności w Instytucie Matki i Dziecka przeznaczonej dla dzieci wykonywane jest przez zespół medyczno-żywieniowy według określonych procedur. Opracowanie opinii dla środka spożywczego z przeznaczeniem dla niemowląt i dzieci wiąże się z:

• oceną organoleptyczną produktu w skali punktowej,
• oceną składu ilościowo – jakościowego w odniesieniu do norm i przepisów prawnych,
• oceną wartości odżywczej i jakości zdrowotnej w tym: czystości mikrobiologicznej, pozostałości zanieczyszczeń i obecności substancji niekorzystnych
•  oceną opakowania i treści informacji żywieniowej na opakowaniu,
• oceną systemów zabezpieczających jakość produkcji i produktu gotowego.

W ramach opinii konsultacyjnej opracowywane jest uzasadnienie na temat tzw. wartości dodanej będące podstawą rekomendacji produktu przez ośrodek oceniający.

Do oceny środków spożywczych przeznaczonych dla dzieci producent zobowiązany jest dostarczyć:

1. Wniosek Dyrektora firmy w sprawie zaopiniowania  produktu spożywczego jako artykułu polecanego w żywieniu najmłodszych dzieci
2. Szczegółową recepturę
3. Opis składników produktu, w tym udokumentowanie źródeł pochodzenia surowców i dodatków (świadectwa, certyfikaty)
4. Wyniki badań wartości odżywczej i jakości zdrowotnej ocenianego produktu z  laboratorium zakładowego i/lub stacji sanitarno – epidemiologicznej oraz innej niezależnej kompetentnej jednostki uprawnionej do takich badań
5. Opinię Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego o stanie sanitarno – technicznym zakładu produkującego opiniowany środek spożywczy
6. Próby produktu do oceny
7. Projekt informacji żywieniowej na etykietę produktu

W ramach oceny przeprowadzana jest wizytacja zakładu.

W tabeli 1 przedstawiono wykaz opinii przygotowanych w Instytucie Matki Dziecka w latach 1999-2011 (I połowa roku) o produktach spożywczych dla dzieci oraz uzasadnienie ich rekomendacji.

Reasumując należy podkreślić, że:

1. żywność przeznaczona dla niemowląt i dzieci powinna spełniać kryteria żywności wysokiej jakości (kontrolowany surowiec i proces produkcji, odpowiednia wartość odżywcza, wysoka jakość zdrowotna).
2. opiniowanie/ocena żywności pod kątem jej przydatności dla dzieci powinno być prowadzone w ośrodkach pediatrycznych zajmujących się problematyką żywieniową.

Tabela 1. Zestawienie opinii przygotowanych w Instytucie Matki i Dziecka [1999-2011 (I połowa roku)] dla produktów spożywczych przeznaczonych dla niemowląt i dzieci

Aktualne piśmiennictwo

1. Czajkowski K., Czerwionka-Szaflarska M., Chybicka A., Dobrzańska A., Gruszfeld D., Imiela J.R.,  Jackowska T., Helwich E., Kaczmarski M., Poręba R., Książyk J.B., Lauterbach R., Lukas W., Mojska H., Milanowski A., Radowicki S., Ryżko J., Socha P., Szajewska H., Szczapa J., Walkowiak J., Weker H., 2010. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3. Standardy Medyczne 7, 1-7.
2. Dobrzańska A., Czerwionka-Szaflarska M., Kunachowicz H., Książyk J., Lukas W., Ryżko J., Socha J., Stolarczyk A., Szajewska H., Wąsowska-Królikowska K., Weker H., 2008. Zalecenia dotyczące żywienia dzieci zdrowych w wieku 1-3 lata (13-36 miesięcy), opracowane przez Zespół Ekspertów powołany przez Konsultanta Krajowego ds. Pediatrii. Standardy Medyczne 5, 11-14.
3. European Network for Public Health Nutrition: Networking, Monitoring, Intervention and Training (EUNUTNET). Infant and young child feeding: standard recommendations for European Union. European Commission, Directoriate Public Health and Risk assessment, Luxemburg 2006. http://www.burlo.trieste.it/old_site/Burlo%20English%20version/Activities/research_develop.htm
4. Gawęcki J., Roszkowski W. [red.]: Od norm żywieniowych do marketingu żywności. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2011.
5. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. [red.], 2008. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Instytut Żywności i Żywienia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
6. Książyk J., Weker H., 2007. Nowe zalecenia żywienia niemowląt od roku 2007. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 9 (1), 9-14. 
7. Narodowy Program Foresight „Polska 2020” www.foresight.polska2020.pl
8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 31 marca 2011 r. w sprawie naturalnych wód mineralnych, wód źródlanych i wód stołowych (Dz.U. Nr 85, poz. 466)
9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 16 września 2010 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. (Dz.U. Nr 180, poz. 1214).
10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 22 listopada 2010 r. w sprawie dozwolonych substancji dodatkowych. (Dz.U. Nr 232, poz. 1525 z późn. zm.).
11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 23 grudnia 2010 r. w sprawie specyfikacji i kryteriów czystości substancji dodatkowych (Dz.U. z 2011 r. Nr 2, poz. 3, z późn. zm.)
12. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. www.mrr.gov.pl
13. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia – tekst jednolity. Dz.U. Nr 136, poz. 914.
14. Weker H., Więch M., 2005. Woda w żywieniu dziecka – podstawowe kryteria oceny. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, XXXVIII, 321-324.
15. Weker H., Więch M., 2008. Żywność dla niemowląt i małych dzieci w świetle nowych regulacji prawnych. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, XLI, 3, 883-887. 
16. Weker H., Barańska M., 2011. Models of safe nutrition of children and adolescents as a basis for prevention of obesity. Medycyna Wieku Rozwojowego (w druku).
17. Weker H., Barańska M., Dyląg H., Riahi A., Więch M., Strucińska M., Kurpińska P., Rowicka G., Klemarczyk W., 2011. Analysis of nutrition of children aged 13-36 months in Poland- a nation-wide study. Medycyna Wieku Rozwojowego (w druku).
18. WHO Global Strategy for Infant and Young Child Feeding. Geneva 2002.
19. Woś. H., Weker H., Jackowska T., Socha P., Chybicka A., Czerwionka-Szaflarska M., Dobrzańska A., Godycki-Ćwirko M., Jarosz A., Książyk J., Lukas W., Steciwko A., Szajewska H., 2011. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń dotyczących spożycia wody i innych napojów przez niemowlęta, dzieci i młodzież. Standardy Medyczne 8(1), 27-35.

Ryc. 1. Żywność w modelu bezpiecznego żywienia