Produkty pszczele, dzięki swoim cennym właściwościom, stały się w ostatnim czasie przedmiotem zainteresowania nie tylko medycyny naturalnej, lecz także kosmetologii. Właściwe wykorzystanie produktów pszczelich pozwala uzyskać znakomite efekty upiększające i doprowadzić do wyleczenia wielu schorzeń skóry czy włosów, co często jest nieosiągalne przy użyciu innych środków leczniczych.

Właściwości odżywcze i lecznicze produktów pszczelich (miodu, wosku, propolisu, mleczka pszczelego i pyłku kwiatowego) znane były od czasów prehistorycznych. Były one wykorzystywane nie tylko w postaci artykułów żywnościowych, ale przede wszystkim jako leki stosowane w różnego rodzaju dolegliwościach. Współcześnie nauka potwierdza ich lecznicze właściwości.

Powrót do ludowych sposobów leczenia (w tym do apiterapii), wzbogaca wiedzę medyczną i oferuje wiele możliwości. Identyfikacja chemiczna produktów pszczelich jest przedmiotem zainteresowania wielu ośrodków badawczych, gdyż produkty te stanowią bogate źródło aktywnych biologicznie związków chemicznych. Zawierają one składniki niezbędne do utrzymania równowagi biochemicznej organizmu człowieka, zapewniającej jego wydajność fizyczną i umysłową, przy równoczesnym zachowaniu odporności na chorobotwórcze czynniki.

Propolis

Oprócz miodu, którego wartość i znaczenie dla człowieka trudno przecenić, na szczególną uwagę zasługuje propolis. Słowo propolis pochodzi z języka greckiego i oznacza przedmurze miasta. Nazwę tę przypisano substancji wytwarzanej przez pszczoły z żywiczno-woskowej wydzieliny pączków drzew, a następnie umieszczanej najczęściej za otworem wlotowym ula. Dzięki swoim specyficznym właściwościom antybiotycznym, stanowi rodzaj bariery zabezpieczającej wnętrze ula przed docierającymi z zewnątrz drobnoustrojami. Pospolitą nazwą propolisu jest „kit pszczeli”, gdyż pszczoły używają tej substancji do zaklejania szczelin, a także przytwierdzania plastra woskowego do ścian ula. Pszczoły wykorzystują również propolis do wyrównywania nierówności plastra, powlekania ścian ula, a niekiedy owadów czy drobnych gryzoni, które wtargnęły do ula i zostały przez pszczoły zabite (co zapobiega ich rozkładowi). Propolis pełni zatem rolę wzmacniającą konstrukcję ula i zabezpiecza jego wnętrze przed rozwojem drobnoustrojów. Dzięki znacznej aktywności bakteriostatycznej propolisu, powierzchnia ciała  pszczół (jako jedynych spośród owadów) jest na ogół wolna od mikroorganizmów.

Propolis jest lepką, żywiczno-balsamiczną masą o charakterystycznym zapachu oraz gorzkim i piekącym smaku. Ma różnorodne zabarwienie: brązowe, szare, brunatne, a nawet czarne, często z zielonymi lub żółtymi plamami. W temperaturze poniżej 15°C jest twardy i kruchy, w 35°C mięknie, w 70°C staje się półpłynny, a w temperaturze ok. 100°C ulega stopieniu. Dobrze rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych (alkohol etylowy, eter, aceton, chloroform), słabiej w glicerynie i glikolu propylenowym, a na gorąco w tłuszczach. W wodzie jest praktycznie nierozpuszczalny i tworzy mlecznobiałą zawiesinę.

W celu uzyskania produktu dla potrzeb farmaceutycznych, spożywczych, czy kosmetycznych, wosk pszczeli i zanieczyszczenia mechaniczne (kurz, pyłek kwiatowy, fragmenty pszczół i konstrukcji ula) usuwa się poprzez ekstrakcję propolisu 70% alkoholem etylowym. Otrzymany ekstrakt, po ochłodzeniu i przesączeniu, zagęszcza się następnie w temperaturze ok. 60°C pod zmniejszonym ciśnieniem do zawartości co najmniej 67% suchej masy. Powstały produkt nosi nazwę koncentratu propolisowego i po standaryzacji  mikrobiologicznej, używany jest m.in. do sporządzania suplementów diety.

Propolis charakteryzuje się złożonym i dość zróżnicowanym składem chemicznym, zależnym od rośliny, z której jest zbierany i od pory zbioru. Zidentyfikowano w nim około 300 składników. Należą do nich związki fenolowe, flawonoidy, terpeny, substancje lipidowo-woskowe, biopierwiastki. Uproszczony skład propolisu przedstawiono w tab. 1. Związki fenolowe (fenolokwasy, alkoholofenole, estry aromatyczne, aldehydofenole, ketofenole, etery aromatyczne, kumaryny) stanowią największą ilościowo i jakościowo grupę składników. Drugie miejsce pod względem liczebności zajmują flawonoidy. Z propolisu wyodrębniono 50 flawonoidów należących do 5 grup chemicznych: flawonów, flawonoli, flawanonów, flawanoli i chalkonów. Propolis pochodzący z różnych rejonów świata, pozyskiwany przez pszczoły z różnych źródeł roślinnych i różniący się często bardzo znacznie od siebie składem chemicznym, wykazuje wiele wspólnych właściwości biologicznych.

Bogaty skład propolisu uzasadnia jego dużą aktywność biologiczną. Oddziałuje on na wszystkie drobnoustroje, wywołujące u człowieka stany chorobowe. Właściwości bakteriobójcze czynią go środkiem konkurencyjnym w stosunku do  wielu leków, w tym antybiotyków. Przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybiczne właściwości propolisu znalazły potwierdzenie w klinicznych obserwacjach w wielu schorzeniach układu oddechowego i krążenia, przewodu pokarmowego, narządu ruchu i ośrodkowego układu nerwowego. Propolis wykazuje także działanie immunostymulujące, odtruwające, żółciotwórcze i przeciwwrzodowe.

Tab. 1 . Najważniejsze składniki propolisu

Składnik	Zawartość %
Związki fenolowe	58
Flawonoidy	6
Wosk pszczeli	24
Olejki eteryczne	0,5
Substancje lipidowo-woskowe	8
Biopierwiastki (Ca, Mg, Mn, Zn, Cu, Fe, Si, Al)	0,5
Witaminy (A, B2,B6, C, D, E, kwas nikotynowy, kwas pantotenowy	0,01
Białka, enzymy, wolne aminokwasy	2
Inne składniki	0,09

Propolis sprawdza się w leczeniu większości stanów zapalnych i ropnych skóry.
Jest skuteczny w przypadku trądziku i odmrożeń, a także grzybic skóry różnego pochodzenia. Dobre wyniki daje również stosowanie preparatów propolisu w higienie jamy ustnej.

Na szczególną uwagę zasługuje zastosowanie propolisu w kosmetykach do pielęgnacji skóry i włosów. Dzięki zawartości dużych ilości związków fenolowych i flawonoidów, posiada bardzo dobre właściwości antyutleniające. Charakteryzuje się
także silną absorpcją promieniowania UV, przez co jest dobrym filtrem UV.

Na rynku znajduje się wiele preparatów kosmetycznych i dermatologicznych zawierających propolis. Kremy propolisowe łączą pielęgnację skóry z właściwościami profilaktyczno-leczniczymi zapewniając:

• pielęgnację cery ze skłonnością do zmarszczek,
• regenerację skóry wiotkiej i mało elastycznej,
• poprawę stanu skóry łojotokowej i tłustej, szarej,
• uaktywnienie naturalnych, enzymatycznych funkcji skóry,
• naturalną równowagę mikrobiologiczną skóry,
• zdrowy, atrakcyjny wygląd skóry,
• ochronę przed negatywnymi skutkami promieniowania słonecznego.

Wosk pszczeli

Wosk jest produktem pszczelim wytwarzanym z miodu przez młode (12 - 18-dniowe) pszczoły, wydzielanym przez specjalne gruczoły woskowe w formie drobnych łuseczek. W skład 1 kg wosku wchodzi ok. 1 milion takich łuseczek. Przeciętnie jedna rodzina pszczela wytwarza w sezonie 2 - 3 kg wosku i zużywa do tego 7 - 8 kg miodu. Głównymi składnikami wosku są monoestry kwasów karboksylowych (palmitynian mirycylowy i cerotynian mirycylowy), ketokwasy i hydroksykwasy tłuszczowe, ich estry oraz wyższe węglowodory parafinowe i związki steroidowe. Wosk pszczeli jest twardy, ale w czasie ugniatania staje się plastyczny. Charakteryzuje się przyjemnym zapachem, zbliżonym do zapachu propolisu i miodu. Znany jest wosk żółty (Cera flava), otrzymywany przez stopienie w wodzie i oczyszczenie plastrów pozbawionych miodu oraz wosk biały (Cera alba), otrzymywany przez wybielenie wosku żółtego. Wchodzi w skład wielu maści i jest stosowany w kosmetykach, najczęściej w kremach i pomadkach do ust. Wosk pszczeli uelastycznia i zmiękcza skórę, wygładza cerę, ma także właściwości nawilżające i odżywcze. Nadaje kremom jedwabisty połysk oraz sprawia, że preparaty, które go zawierają, łatwo się rozsmarowują. Wosk pszczeli znajduje także zastosowanie w przemyśle farbiarskim, elektrochemicznym i włókienniczym. Używany jest do wyrobu past do obuwia i podłóg oraz środków do pielęgnacji samochodów. Z wosku wyrabia się też świece, które wydzielają przyjemny zapach, ujemnie jonizują powietrze i neutralizują dym tytoniowy.

Pyłek kwiatowy i pierzga

Pyłek kwiatowy powstaje w pylnikach roślin nasiennych w postaci ziarenek o wymiarach 2,5 - 250 μm, różniących się kształtem, barwą, wielkością i ciężarem w zależności od gatunku rośliny. Mak, kukurydza i łubin należą do roślin, z których pszczoły zbierają wyłącznie pyłek. Z innych miododajnych roślin zbierają zarówno pyłek kwiatowy, jak i nektar. Pszczoły zbieraczki mieszają pyłek ze śliną oraz nektarem i w postaci tzw. obnóży przenoszą do ula i składają w komórkach plastra. Młode pszczoły wzbogacają go następnie  liną i miodem, rozdrabniają i ubijają. Ubity w komórkach plastra pyłek zasklepiany jest miodem  i woskiem, a w zasklepionej komórce plastra następuje fermentacja beztlenowa, w wyniku której wytwarzany jest konserwujący pyłek kwas L-mlekowy.

Tak spreparowany pyłek nazywany jest pierzgą i stanowi podstawowe źródło białka dla rozwijającej się rodziny pszczelej. Jest ponadto źródłem substancji odżywczych
i mineralnych, wykorzystywanych przez robotnice do produkcji mleczka pszczelego. W ciągu jednego roku od jednej rodziny pszczelej uzyskuje się od 1 do 7 kg pyłku. Czasochłonne pozyskiwanie pierzgi z plastrów jest kłopotliwe i nie jest stosowane na większą skalę.

Świeżo pozyskany pyłek jest nietrwały ze względu na dużą zawartość wody i należy go konserwować, np. poprzez suszenie w temperaturze pokojowej bez  dostępu promieni słonecznych. Stosuje się też zamrażanie, liofilizację, mieszanie z miodem lub cukrem.

Pyłek kwiatowy jest produktem bardzo bogatym w biologicznie aktywne substancje. W ziarnach pyłku  pochodzących z różnych gatunków roślin stwierdzono obecność ponad 200 substancji. Do zasadniczych grup związków należą białka i aminokwasy, flawonoidy, węglowodany, lipidy i kwasy tłuszczowe, enzymy i  koenzymy, witaminy i biopierwiastki.

Najważniejszą grupę związków biologicznie czynnych stanowią białka i wolne aminokwasy, w tym znaczne ilości metioniny, lizyny, tryptofanu, cysteiny, argininy i tyrozyny. Z pyłku kwiatowego wyizolowano także ponad 30 enzymów i koenzymów katalizujących liczne procesy biochemiczne w organizmie człowieka. Pyłek kwiatowy stanowi bogate źródło flawonoidów, leukoantocyjanów, katechin, kwasu oleanolowego i ursolowego. W znacznych ilościach występują w pyłku fenolokwasy (ok. 2 g w 100 g), najczęściej kwas chlorogenowy, ferulowy, p-hydroksybenzoesowy i p-kumarowy. Wśród lipidów obecne są nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), m.in. kwas linolowy, γ-linolenowy i arachidowy. Pyłek kwiatowy jest również źródłem witamin rozpuszczalnych zarówno w tłuszczach, jak i w wodzie (tab. 2).

Tab. 2 . Zawartość niektórych witamin w pyłku kwiatowym
`

Witamina	Zawartość /µg/g
Karotenoidy	6,6 - 2125
Witamina E	210 - 1700
Witamina C	14 - 2052
Witamina B1	5 - 15
Witamina B2	5 - 21
Witamina B6	3 - 9
Kwas nikotynowy	13 -210
Kwas pantotenowy	3 - 50
Biotyna	0,6 - 6
Kwas foliowy	3 - 7

W pyłku kwiatowym wykryto ok. 40 pierwiastków, w tym znaczące ilości potasu, magnezu, żelaza i cynku. W mniejszych ilościach występuje natomiast selen, bor, srebro, pallad, platyna, cyrkon i tytan.

Spożywanie pyłku kwiatowego pobudza apetyt, normuje procesy trawienne, wpływa korzystnie na psychikę (wspomaga m.in. proces leczenia depresji) i kondycję fizyczną. Wskazane jest podawanie pyłku jako środka  immunostymulującego w okresie rekonwalescencji i jako składnika odżywczego u osób wykonujących ciężką pracę fizyczną i umysłową. Wykazuje także działanie przeciwmiażdżycowe, zabezpieczające przed niedokrwienną chorobą mięśnia sercowego i udarami mózgu. Pyłek kwiatowy zalecany jest w schorzeniach wątroby, w chorobie wrzodowej dwunastnicy oraz w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza.

Praktyczne zastosowanie w dermatologii i kosmetyce znalazły ekstrakty pyłku kwiatowego. Jako rozpuszczalniki stosuje się etanol, glikol propylenowy, wodę i kombinacje tych rozpuszczalników. Wprowadzane do kosmetyków ekstrakty wykazują korzystne działanie na skórę i włosy. Kremy oraz balsamy odżywiają i wygładzają skórę, przywracają jej elastyczność, nadają zdrowy, młody wygląd, opóźniają procesy starzenia, działają biostymulująco. Szampony zawierające ekstrakty pyłku zwalczają natomiast łupież i zapobiegają wypadaniu włosów, regenerują, odżywiają włosy i skórę głowy. Znane są też odżywcze maseczki przyrządzane domowym sposobem z pyłku, żółtka jaj i oliwy.

Mleczko pszczele

Mleczko pszczele jest produktem powstającym w gruczołach gardzielowych młodych pszczół robotnic. Jest ono przeznaczone do karmienia larw pszczół robotnic i trutni w ciągu pierwszych 3 dni ich życia oraz  matek pszczelich w okresie życia larwowego, jak i w czasie składania przez nie jajeczek. Skład chemiczny mleczka pszczelego podawanego matkom pszczelim jest znacznie bogatszy, zawiera m.in. hormony płciowe, co w znaczny sposób wpływa na szybkość rozwoju larw, wielkość, płodność i długość ich życia. Zazwyczaj od jednej rodziny pozyskuje się w sezonie trwającym od maja do końca lipca ok. 100 g mleczka pszczelego.

Mleczko pszczele przypomina mleko ssaków, ma postać gęstej papki o zabarwieniu od jasnokremowego do jasnożółtego. Odznacza się cierpkim, kwaskowatym smakiem i swoistym ostrym zapachem,  jest cięższe od wody, ma kwaśny odczyn (pH w granicach 3,4 - 4,3). Dobrze rozpuszcza się w alkoholu etylowym, acetonie, eterze. Po wprowadzeniu do wody daje 0,25 - 0,3% roztwór. Mleczko pszczele przeciętnie
zawiera ok. 65% wody, 12% białka, 12% cukrów, 6% lipidów, 5% kwasów organicznych, hormony, pierwiastki i wiele witamin.

Zawartość witamin jest znacznie większa niż w miodzie, czy pyłku kwiatowym. Białko mleczka pszczelego składa się głównie z albumin i globulin i zawiera od 18 do 25 aminokwasów, przy czym ok. 10%  aminokwasów występuje w stanie wolnym, dobrze przyswajalnym przez człowieka. Pod względem wartości odżywczej, ustępuje tylko białku jaja kurzego, przewyższając znacznie wartość białka mięsa wołowego,  pszenicy, a także mleka krowiego. W mleczku pszczelim obecne są liczne enzymy, w tym proteazy, amylaza i inwertaza. Warto odnotować wysoką zawartość (2 - 12 μg/g) neurohormonu - acetylocholiny oraz niewielkich ilości hormonów płciowych (estradiolu, progesteronu i testosteronu).

Mleczko pszczele jest produktem nietrwałym, przechowywane w temperaturze otoczenia szybko żółknie i wysycha, a jego aktywność biologiczna obniża się na skutek rozkładu wielu składników, wymaga zatem specjalnej konserwacji, m.in. za pomocą alkoholu etylowego (10% zawiesina w 40% alkoholu). Dobre efekty daje adsorpcja na sproszkowanej laktozie. Jednak najlepszym sposobem utrwalania jest liofilizacja dająca możliwość przechowywania w temperaturze od 0 - 15°C nawet przez 5 lat.

Mleczko pszczele dostarcza organizmowi niezbędne związki, brakujące w codziennym pożywieniu. Podnosi odporność na różne infekcje, zwiększa sprawność fizyczną i intelektualną. Wykazuje działanie wzmacniające, usuwa zmęczenie, zwiększa efektywność pracy i  powoduje przypływ sił życiowych. Wykazuje pozytywne działanie w przypadku miażdżycy naczyń krwionośnych, w stanach zapalnych żył, osteoporozie, zaburzeniach krążenia wieńcowego i przy podwyższonym ciśnieniu tętniczym krwi. Zalety mleczka doceniają Japończycy, spożywając je dwa razy w roku w postaci specjalnych galaretek.

Mleczko pszczele znalazło szerokie zastosowanie w dermatologii i w kosmetyce. Zalecane jest do leczenia trudno gojących się ran, w tym odleżyn i oparzeń, w łojotoku i egzemach łojotokowych, liszajach rąk i nóg. Zalecane jest także do leczenia łysienia łojotokowego i plackowatego. Dobre efekty lecznicze uzyskuje się po zastosowaniu mleczka w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, gardła, języka i dziąseł oraz przy opryszczce.

Ze względu na właściwości odnowy skóry, jest ono ważnym składnikiem kremów, balsamów i płynów pielęgnacyjnoodżywczych, przeznaczonych zarówno do cery suchej, normalnej, jak i tłustej. Kremy i balsamy z mleczkiem pszczelim pobudzają metabolizm komórkowy oraz normalizują wydzielanie gruczołów łojowych. Mleczko wywiera na skórę korzystne działanie tonizujące, a także poprawia jej nawilżenie i elastyczność. Jego zawartość w preparatach kosmetycznych waha się od 0,5  do10%.

Źródło artykułu: Rynek Chemiczny