Zioła swoje dobroczynne działanie zawdzięczają występującym w nich substancjom, które wywierają korzystny wpływ na fizjologię i funkcjonowanie skóry, błon śluzowych i ich przydatków. Są one nazywane składnikami biologicznie czynnymi. W czasie wzrostu roślina magazynuje substancje czynne tylko w określonych częściach, np. w korzeniach, łodydze, koszyczkach kwiatowych. Ich ilość zależy od takich czynników jak: wiek rośliny, warunki klimatyczne, gleba.

Substancje czynne dzieli się na dwie grupy:

• substancje stanowiące materiał budulcowy i energetyczny rośliny, tzw. metabolity pierwotne. Należą do nich: cukry, aminokwasy, białka, estry kwasów tłuszczowych, kwasy organiczne.
• substancje będące produktem przemiany materii roślin, tzw. metabolity wtórne. Zalicza się do nich: niektóre glikozydy, garbniki, barwniki, terpeny, sterole, saponiny, olejki lotne, żywice, balsamy, alkaloidy.

W surowcach roślinnych substancje czynne występują zwykle obok tzw. substancji towarzyszących, z których najliczniejszą grupę stanowią enzymy. Przemiany enzymatyczne w surowcach roślinnych mają bezpośredni wpływ na zmiany jakościowe i ilościowe w składzie substancji czynnych. Dlatego, aby zachować pierwotny skład substancji czynnych, stosuję się zabieg zwany w praktyce stabilizacją, który polega na inaktywacji enzymów. Najczęściej jest to inaktywacja termiczna, w której świeży surowiec roślinny traktowany jest przegrzanymi parami etanolu.

Wyciągi ze stabilizowanych świeżych roślin, zwane „extracta herbarum recents stabilistai” wykorzystywane są coraz chętniej w „kosmetykach naturalnych”, jako że zawierają składniki chemiczne podobne jak w świeżej roślinie.
 

Charakterystyka wybranych grup roślinnych metabolitów pierwotnych

Aminokwasy

Stanowią składniki budulcowe białek, a w skórze występują jako czynnik NMF (naturalny składnik nawilżający). Szczególnie cennymi surowcami są: proteiny ryżu, pszenicy, soi, kukurydzy i łubinu białego. Proteiny ryżu stanowią kompleks wyselekcjonowanych aminokwasów, w tym hydroksyproliny – składnika naturalnego kolagenu występującego w skórze. Odżywiają i poprawiają elastyczność skóry, mają właściwości napinające (liftingujące). Na rynku występuje również szereg preparatów zawierających w swym składzie niskocząsteczkowe, rozpuszczalne w wodzie hydrolizaty protein z pszenicy, które posiadają doskonałe właściwości błonotwórcze. Stwierdzono także, że aminokwasy kolagenowe i aminokwasy kukurydzy mają podobne właściwości nawilżające. Można zatem przypuszczać, że aminokwasy roślinne będą stopniowo wypierać z przemysłu kosmetycznego aminokwasy pochodzenia zwierzęcego, również dzięki pojawieniu się mody na tzw. „produkty ekologiczne”.  

Choć do niedawna udział aminokwasów w przemyśle kosmetycznym był niewielki, przełomowym krokiem okazało się łączenie aminokwasów z liposomami, które ułatwiają ich transport w głąb warstwy rogowej naskórka. Aminokwasy i proteiny stosuje się głównie do produkcji kremów i balsamów pielęgnujących skórę twarzy i szyi.

Enzymy

Stanowią osobliwą grupę związków, głównie białkowych, pełniących funkcję biokatalizatorów reakcji chemicznych. Odgrywają istotną rolę w procesach fizjologicznych związanych z odnawianiem skóry właściwej i rozkładaniem starych tkanek. Przełomowym produktem z tej grupy okazał się koenzym Q10, który chroni komórki przed niedotlenieniem, regeneruje, pobudza ich metabolizm, pełni funkcję przeciwutleniacza. Produkty kosmetyczne zawierające ten enzym chronią skórę przed wolnymi rodnikami i spłycają zmarszczki. Najwięcej enzymów zawierają: pomidory, ogórki, cebula, szpinak, banany, ananasy, papaja.

W owocach ananasa znajduje się enzym z grupy proteaz zwany bromelainą. Enzym ten hydrolizuje białka, dlatego znalazł zastosowanie w kremach antycelulitowych i kremach na blizny. Z kolei w nasionach i owocach papai występuje inny enzym z grupy proteaz zwany papainą o podobnym działaniu i zastosowaniu jak bromelaina. Najbardziej znanym produktem kosmetycznym zawierającym enzymy jest peeling enzymatyczny.

Oleje roślinne

Tłuszcze roślinne są mieszaninami estrów gliceryny i wyższych kwasów tłuszczowych zawierających zwykle 16, 18 lub 20 atomów węgla. Jednym z kryteriów określających przydatność kosmetyczną olejów jest zawartość NNKT (Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych). Do NNKT zalicza się: kwas linolowy, α- linolenowy i arachidonowy. Charakteryzują się korzystnym wpływem na skórę, gdyż:

• mają właściwości przeciwalergiczne
• łatwo się wchłaniają
• hamują utratę wody
• chronią przed rogowaceniem naskórka
• biorą udział w produkcji serum

Źródłem NNKT są:

• olej wiesiołka: zapobiega złuszczaniu naskórka
• olej awokado: zmiękcza skórę, nie powoduje podrażnień i uczuleń
• olej migdałowy: natłuszcza skórę
• olej brzoskwiniowy: regeneruje, odżywia, poprawia koloryt skóry
• olej winogronowy: nawilża, chroni przed działaniem wolnych rodników
• olej z kiełków pszenicy: bogaty w witaminy A, D, E i lecytynę, przeciwdziała odwodnieniu.

Oleje roślinne stanowią podłoże do produkcji  kremów, pomad i emulsji do włosów. Tłoczone na zimno, nierafinowane są źródłem czystego surowca o dużej wartości biologicznej.

Kwasy owocowe AHA

Stanowią grupę nietoksycznych kwasów występujących w warzywach, owocach i kwaśnym mleku. Pod względem chemicznym zaliczamy je do α- hydroksykwasów. Powszechnie stosowane w kosmetologii są:

• kwas mlekowy (z kwaśnego mleka)
• cytrynowy (z cytryny, marakui, winogrona)
• jabłkowy (z jabłek, winogrona)
• kwas glikolowy (z trzciny cukrowej)

Wywierają dobroczynny wpływ na skórę, ponieważ usuwają nagromadzony na jej powierzchni, obumarły naskórek. Jako, że zbudowane są z niewielkich cząsteczek, kwasy AHA przenikają do głębszych warstw skóry, gdzie stymulują syntezę kolagenu i elastyny. Stosowanie tychże kwasów jest również zalecane dla osób borykających się z przebarwieniami skóry i nazbyt intensywną produkcją łoju – związki te normalizują funkcjonowanie gruczołów łojowych. Ich działanie zależy od stężenia, toteż w warunkach domowych wykorzystywane są w niewielkich ilościach. Przy stężeniach ponad 25% niezbędna jest konsultacja lekarska, gdyż mogą wówczas powodować podrażnienia skóry.

Śluzy

Naturalne połączenia substancji organicznych, głównie cukrów z kwasami uronowymi, występujące w tkankach niektórych roślin. Pod wpływem wody pęcznieją, tworząc lepkie, galaretowate roztwory. Nie są wchłaniane przez skórę, ale tworzą na jej powierzchni delikatną błonkę. Mają działanie zmiękczające, nawilżające i łagodzące. Najwięcej śluzów znajduje się w:

• korzeniu i liściu prawoślazu
• kwiecie malwy czarnej
• siemieniu lnianym
• nasionach kozieradki
• nasionach babki
• kwiecie lipy
• poroście irlandzkim

Dzięki temu, że powodują rozszerzanie porów, stosowane są w zabiegach oczyszczających skórę twarzy.

Woski

Pod względem chemicznym woski to estry wyższych kwasów tłuszczowych i wyższych alkoholi alifatycznych (łańcuchowych). Występują jako ciała stałe. Woski pochodzenia roślinnego charakteryzują się dużą trwałością oraz odpornością na zmydlanie i jełczenie. W kosmetologii wykorzystywane są głównie:

• wosk candelilla: sprawdza się jako świetny stabilizator. Zmiękcza skórę i uelastycznia ją. Stosowany przede wszystkim w mleczkach, lotionach oraz szminkach.
• wosk palmowy: również stosowany jako stabilizator. Tworzy na powierzchni skóry ochronny film. Stanowi składnik balsamów i kremów.
• wosk carnuaba: zapewnia kosmetykom stabilność i lepkość. Wykorzystywany do produkcji kosmetyków w sztyfcie. 
•  olejek jojoba (ciekły wosk): wzmacnia cement międzykomórkowy chroniąc skórę przed nadmierną utrata wody. Wzmacnia suche i łamliwe włosy, poprzez regulację pracy gruczołów łojowych.

Opisane powyżej przykłady surowców roślinnych będących metabolitami pierwotnymi stanowią tylko namiastkę tego, co oferuje nam Matka Ziemia. Możliwość zastosowania organicznych substancji pochodzenia roślinnego w produktach kosmetycznych jest niemal nieograniczona. Mimo tego, że eko- kosmetyki, ze względu na niewielką zawartość konserwantów, są mniej trwałe, branże kosmetyczne coraz chętniej sięgają po naturalne rozwiązania. Ciekawe tylko, jak długo jeszcze potrwa trend na ekologię.

Wioleta Cieplik

Bibliografia:

1. Czerpak R., Jabłońska-Trypuć A: Roślinne surowce kosmetyczne. Wyd. MedPharm-Polska, Wrocław 2008.
2. Fink E. (wyd. pol. pod red. W. Malinki): Kosmetyka – przewodnik po substancjach czynnych i pomocniczych. MedPharm - Polska, Wrocław 2007.
3. http://www.naturalnamedycyna.pl/uroda/ziola-w-kosmetyce