Beata Kręcisz
Pracownia Dermatologii, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi


Każdy produkt kosmetyczny niezależnie od przeznaczenia powinien wykazywać się przede wszystkim bezpieczeństwem stosowania. Wśród ogółu niepożądanych reakcji związanych z używaniem kosmetyków ok. 80% stanowią odczyny z podrażnienia o różnym stopniu nasilenia. Naruszenie przez czynnik drażniący funkcji barierowej naskórka, którą stanowi głównie warstwa rogowa pokryta płaszczem hydrolipidowym powoduje na drodze różnych mechanizmów uszkodzenie keratynocytów i uwolnienie mediatorów zapalnych (kaskada cytokin, metabolity kwasu arachidonowego, stres oksydacyjny). Powyższe zjawiska wywołują stan zapalny skóry określany jako kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia (irritant contact dermatitis – ICD). W obrazie klinicznym ICD wywołanym kosmetykami najczęściej obserwuje się rumień, obrzęk skóry niekiedy nadmierne złuszczanie i pęknięcia naskórka. Objawom tym towarzyszy zwykle uczucie wzmożonego napięcia skóry, pieczenia, dyskomfortu. Zmiany chorobowe nie przekraczają miejsca aplikacji i ustępują po odstawieniu czynnika wywołującego. Stopień nasilenia procesu chorobowego zależy od stężenia i właściwości fizyko-chemicznych czynnika drażniącego, indywidualnej podatności skóry na działanie drażniące oraz warunków środowiskowych. Dodatkowo równoczesna ekspozycja skóry na mieszaniny bodźców drażniących może spowodować efekt addycyjny, który jest sumą odpowiedzi na działające bodźce, efekt synergistyczny – silniejszy niż suma działania bodźców lub efekt stłumienia – reakcja słabsza niż suma oczekiwanych odpowiedzi. Wśród najistotniejszych czynników predysponujących do rozwoju ICD są dermatozy związane z upośledzeniem barierowej funkcji naskórka. Zalicza się do nich atopowe zapalenie skóry, grupę chorób przebiegająca z zaburzeniami rogowacenia np. rybia łuska oraz inne schorzenia dermatologiczne w przebiegu których rozwija się rozległy stan zapalny skóry np. zapalenie skóry podudzi na tle niewydolności żylnej. Wśród czynników środowiskowych usposabiających do rozwoju ICD wymienia się głównie pracę w środowisku mokrym (wet work), czyli każdy rodzaj zatrudnienia wymagający częstego moczenia i/lub mycia rąk a także pracy w rękawicach okluzyjnych.

Ocena potencjalnego działania drażniącego różnych substancji i produktów zarówno przed wprowadzeniem ich na rynek jak i po ma na celu eliminację ryzyka zdrowotnego związanego z ich użytkowaniem. W związku z 7 poprawką do Dyrektywy Kosmetycznej UE wprowadzającą od 2004 roku zakaz testowania gotowych produktów kosmetycznych na zwierzętach a od 2009 roku również zakaz testów z udziałem zwierząt substancji kosmetycznych, do aktualnie akceptowanych metod oceny działania drażniącego kosmetyków należą: 1) testy skórne z udziałem ochotników, 2) metody wykorzystujące pomiar właściwości biofizycznych skóry oraz 3) metody alternatywne. Należy podkreślić, że żadne z tych metod nie wykluczają się. Oczywiście testy z udziałem ochotników przeprowadza się po uzyskaniu pozytywnych wyników w badaniach przedklinicznych. Obecnie nie ma jednego obowiązującego algorytmu testów na ocenę działania drażniącego z udziałem ochotników. Najczęściej stosuje się jednorazową lub wielokrotną aplikację badanej substancji lub produktu na skórę. Badany preparat nakłada się w teście naskórkowym otwartym lub pod okluzję. Następnie miejsce aplikacji poddaje się ocenie dermatologicznej. Do wizualnej oceny uzyskanych wyników stosuje się zwykle skalę Froscha i Kligmana, opartą na stwierdzeniu obecności 3 rodzajów wykwitów: rumienia, złuszczania i rozpadlin. Ponadto dokonuje się pomiarów właściwości biofizycznych skóry poddanej działaniu określonego preparatu. Najczęściej określa się przezskórną utratę wody (TEWL), uwodnienie warstwy rogowej, pH powierzchni skóry, przepływ włośniczkowy erytrocytów oraz pigmentację i rumień skóry. W ostatnim czasie wykorzystuje się również badania z użyciem mikroskopu konfokalnego pozwalającego na ocenę poszczególnych warstw skóry bez konieczności pobierania wycinka.

Zakaz testowania produktów i substancji kosmetycznych na zwierzętach przyczynił się do rozwoju metod alternatywnych. Wśród nich najbardziej wartościowe do oceny działania drażniącego na skórę wydają się być metody wykorzystujące hodowle komórkowe i modele tkankowe. Akceptację Europejskiego Centrum Walidacji Metod Alternatywnych (ECVAM) posiadaja: Epiderm i EPISKIN (2007 r) oraz Epiderm SIT (Skin Irritation Test) i Skin Ethic RHE (Reconstructed Human Epidermis) (2008 r).