Marta Kieć-Świerczyńska
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, 91-348 Łódź, św. Teresy 8


Kosmetyki to substancje lub mieszaniny przeznaczone do stosowania na naskórek, włosy, paznokcie, wargi, narządy płciowe oraz błony śluzowe i zęby wyłącznie w celu oczyszczania, perfumowania, osłaniania, utrzymywania w dobrej formie i korygowania zapachu. W przeciwieństwie do leków zewnętrznych, kosmetyki nie powinny zmieniać budowy i funkcji tkanek na które są aplikowane. Szacuje się, iż 95% kobiet i 75% mężczyzn ma codzienny kontakt z tymi produktami. Niepożądane reakcje na kosmetyki, oceniane na ok. 10% populacji generalnej, zwykle związane są z ich drażniącym działaniem, reakcje alergiczne są rzadsze. Uczulenie zależy od rodzaju związku chemicznego, czasu ekspozycji i częstości i miejsca aplikacji. Najbardziej wrażliwe są powieki, a także fałdy pachowe i pachwinowe. Stosowanie kosmetyków na skórę podrażnioną (np. podczas golenia) i zapalnie zmienioną zwiększa ryzyko alergizacji. Alergizują środki zapachowe, konserwanty, antyoksydanty, emulgatory, filtry przeciwsłoneczne i inne specyficzne dodatki.

Środki zapachowe wchodzą w skład kosmetyków, produktów chemii gospodarczej i artykułów spożywczych. W przemyśle perfumeryjnym używa się ok. 3000 aromatów. Pojedyncze produkty mogą zawierać od 10 do 300 związków. Największą liczbę zawierają kosmetyki, zwłaszcza perfumy, wody kolońskie, toaletowe i po goleniu oraz dezodoranty. Zawartość środków zapachowych w perfumach sięga 20%, w wodach kolońskich 8%. Zapachów używa się w mydłach, pastach do zębów, płynach do płukania ust. W wielu krajach środki zapachowe uczulają coraz częściej i alergia ta zajmuje już 2 miejsce po uczuleniu na nikiel. Do skriningowego badania alergii kontaktowej na środki zapachowe służą mieszaniny (koktajle) kilku związków, wprowadzone w 1977 r. przez Larsena. W skład fragrance mix wchodzi 8 produktów: aldehyd i alkohol cynamonowy, eugenol i izoeugenol, geraniol, hydroksycytronellal, aldehyd amylocynamonowy, mech dębowy. Mieszanina ta daje niekiedy odczyny fałszywie dodatnie lub fałszywie ujemne. Testując pacjentów poszczególnymi zapachami stwierdzono, iż zwykle uczulają aldehyd i alkohol cynamonowy, izoeugenol, absolut mchu dębowego, geraniol, eugenol, hydroksycytronellal, olejek ilangowy, różany i geraniowy. Alergia na pozostałe zapachy jest rzadsza. Obecnie częściej uczula mech dębowy, rzadziej alkohol i aldehyd cynamonowy.

Drugie miejsce pod względem częstości alergii zajmują środki konserwujące. Preparaty odkażające są niezbędnymi składnikami produktów toaletowych, gospodarstwa domowego i wyrobów przemysłowych. Zapobiegają wzrostowi bakterii i grzybów. Największe zastosowanie miały estry kwasu parahydroksybenzoesowego (parabeny, nipaginy, aseptyny). Wchodzą w skład kosmetyków zarówno zmywalnych, jak i pozostawianych na skórze. Ponadto stosuje się produkty uwalniające małe ilości formaldehydu (Germall 115, Germal II, Bronopol, DMDM hydantoina, Quaternium 15). Osoby uczulone mogą reagować na same konserwanty, niekiedy również na formaldehyd. Epidemię kontaktowego zapalenia skóry w Szwecji, Finlandii, Niemczech, Włoszech i Holandii wywołał Katon CG. Uczulenie na ten konserwant sięgało nawet 5% badanych. Katon CG to mieszanina 2 izotiazolinonów (5-chloro-2-methyl-4-isothiazolin-3-one + 2-methyl-4-isothiazolin-3-one) (MCI/MI) w proporcji 3:1. Izotiazolinony wchodzą w skład wielu produktów, w tym kosmetyków i środków higieny, olejów przemysłowych, farb, klejów, papieru, środków ochrony roślin. Euxyl ® K 400, wprowadzony szeroko na rynek europejski od 1985 roku, jest konserwantem zawierającym 2 aktywne ingredienty: metylodibromo glutaronitryl (MDGN) i 2-fenoksyetanol, w ilości 1:4. Miał być biocydem alternatywnym, teoretycznie o mniejszym potencjale alergizującym, w stosunku do wcześniej stosowanych silnie uczulających, np. izotiazolinonów. Jednak w ciągu ostatnich lat, alergia na MDGN zaczęła dramatycznie rosnąć. Pierwsze doniesienie o uczuleniu na Euxyl K 400 pochodziło z Włoch, następnie z wielu krajów napływały informacje o alergii. Wycofano zatem Euxyl K 400 z produktów kosmetycznych pozostających na skórze.

Parafenylenodiamina (PPD) to silnie uczulająca amina aromatyczna, służąca do farbowania włosów, futer i skór. Jest zawarta również w hennie do tatuaży czasowych. W ostatnich latach stało się modne zakładanie takich tatuaży, a także farbowanie włosów nie tylko u dorosłych kobiet, ale i u dorosłych mężczyzn, młodzieży i dzieci. Pierwotne uczulenie często powoduje tatuaż czasowy, a późniejsze farbowanie włosów może być przyczyną ciężkich objawów alergicznych skóry i układu oddechowego, łącznie z objawami anafilaksji. Ponadto PPD powoduje odczyny krzyżowe z innymi komponentami barwników oksydacyjnych (np. p-toluenodiaminą, p-aminodifenyloaminą, 2,4-diaminoanizolem, o-aminofenolem, 1,4-benzenodiaminą, p-aminoaniliną), z wywoływaczami fotografii czarno-białej, barwnikami odzieżowymi, antyutleniaczami gumy technicznej (N-izopropylo-N-fenylo-p-fenylenodiaminą), utwardzaczami żywic epoksydowych, sulfonamidami i lekami znieczulającymi miejscowo (kainy). Moda na farbowanie włosów i wykonywanie tatuaży czasowych spowodowała wzrost częstości alergii na parafenylenodiaminę.