Produkty dla dzieci stanowią specjalną  grupę kosmetyków. Mimo, że są  one adresowane do małych odbiorców,  zakupów dokonują  najczęściej ich rodzice, którzy poszukują  wyrobów funkcjonalnych, atrakcyjnych, ale przede wszystkim  bezpiecznych.
Przez długi okres czasu jedynymi preparatami  przeznaczonymi, dla dzieci były: mydło, szampon, olejek do ciała, zasypka.   Oferta ta jednak jest systematycznie  poszerzana i obejmuje coraz większy asortyment  wyrobów takich jak: chusteczki, środki pielęgnacyjne, promieniochronne….
Wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na kosmetyki tego segmentu  konsumenci coraz częściej oczekują, szerszej ich klasyfikacji. Nie dziwi zatem fakt, iż  w  ofercie przez długi okres czasu traktowanej jako wyroby „dla dzieci”, obecnie można spotkać preparaty przeznaczone  dla specyficznych grup wiekowych: noworodków, niemowląt, małych dzieci, dużych dzieci.

Kosmetyki dla dzieci muszą spełniać określone wymagania.  Wiąże się to  w dużej mierze z faktem, iż  ich skóra  choć  budową zbliżona  do skóry człowieka dorosłego,  ma  jednak, szczególnie w przypadku noworodków,  znacznie cieńszą warstwę rogową.  Jest ona bardzo delikatna, stosunkowo sucha,  podatna na czynniki zewnętrzne. Stosunek powierzchni skóry do wagi u noworodka jest trzykrotnie większy niż u osoby dorosłej, co powoduje, że  stężenie tkankowe substancji aktywnych jest znacznie wyższe  przy tej samej powierzchni aplikacji, zwiększona staje się  jej przepuszczalność. Wszystko to powoduje, że bariera skórna u dzieci jest niewystarczająca, wymaga odpowiedniej pielęgnacji.
Preparaty pielęgnacyjne przeznaczone dla dzieci  powinny zapewniać  bardzo dobrą ochronę ich  wrażliwej skórze.  W codziennej pielęgnacji wymaga ona delikatnych, pozbawionych mydła, a także  innych substancji naruszających płaszcz lipidowy środków myjących
.
Generalnie przyjmuje się, że kosmetyki  dla dzieci powinny być recepturowane  na bazie surowców wysokiej jakości,  pozbawionych działania drażniącego i alergizującego, o potwierdzonym bezpieczeństwie stosowania. Istotą tego typu wyrobów   jest ich odpowiednia czystość mikrobiologiczna, oraz dobrej jakości opakowanie, nie wchodzące w reakcje ze składnikami preparatu. Bezpieczeństwo produktów  oraz ich  właściwości użytkowe  powinny być  potwierdzone odpowiednimi badaniami.   Punkt  wyjściowy dla preparatów dla dzieci stanowią preparaty bazujące na skórze  wrażliwej.

Oprócz dzieci,  specyficzną grupę  odbiorców kosmetyków stanowią kobiety w ciąży. W  czasie jej trwania w ich organizmie   następuje wiele zmian, między innymi wzrost poziomu estrogenów  wpływający na znaczne uwrażliwienie skóry.  Bardzo często towarzyszy temu nadmierna jej  suchość, bądź  zwiększone  wydzielanie łoju, powodujące  łojotok. U kobiet w okresie   ciąży  obserwuje się  wzrost pigmentacji skóry, na której pod wpływem wielu czynników, w tym również  słońca, mogą pojawiać się przebarwienia pigmentacyjne.

Podobnie jak w przypadku dzieci kosmetyki dla kobiet w ciąży  powinny być odpowiednio recepturowane,  hypoalergiczne, zabezpieczające skórę przed działaniem promieni słonecznych.  Istotnym elementem  w przypadku preparatów kosmetycznych dla obydwu   grup jest całkowita eliminacja, lub  ograniczenie do minimum wystąpienia ryzyka podrażnień skóry powodowanych przez składniki  zawarte w produktach kosmetycznych.
Do jednej z bardziej kontrowersyjnych grup surowców kosmetycznych należą konserwanty. Praktycznie  nie istnieją  prawne wytyczne określające jakie związki z tego segmentu powinny być stosowane w preparatach dla dzieci.  Pojawiają się natomiast nieliczne  ograniczenia, dotyczące  wprowadzania ich do receptur. Należy do nich między innymi zakaz wykorzystywania   w kosmetykach dla dzieci do 3 roku życia, z wyjątkiem wyrobów spłukiwanych,  kwasu salicylowego.


Do najbardziej dyskusyjnych związków konserwujących zaliczany jest formaldehyd.  Klasyfikowany jest on do CMR3, czyli substancji   o potencjalnym działaniu kancerogennym, mutagennym i  teratogennym, co powoduje, że podlega on szczególnie wnikliwej ocenie ryzyka. Z tego też powodu  konserwant ten  nie powinien  pojawiać się w preparatach przeznaczonych dla dzieci i kobiet w ciąży. Do grupy potencjalnych alergenów  zaliczane są także donory formaldehydu. Do związków, które uwalniają w środowisku wodnym ten związek należą: Quaternium -15,    Imidazolidinyl urea,      Diazolidinyl urea, 2-Bromo-2-nitropropan-1,3-diol, DMDM hydantoina.
Do zabezpieczania czystości mikrobiologicznej kosmetyków przeznaczonych  dla  małych dzieci polecane są  związki  z listy  konserwantów dopuszczonych do stosowania w naturalnych kosmetykach certyfikowanych, takie jak: kwas benzoesowy, oraz jego sole i estry,  kwas sorbowy i jego sole, kwas dehydroctowy, alkohol benzylowy.

Do chętnie wykorzystywanych systemów konserwujących, pomimo różnorodnych opinii pojawiających się na ich temat, należą także parabeny.  Generalnie postrzegane są one jako układy stosunkowo bezpieczne,  szczególnie jeżeli stosowane są w niskich stężeniach. Do surowców  najmniej kontrowersyjnych tej grupy należą związki krótko-łańcuchowe – metylo-,  etylo-, propylo, butyloparben. Traktowane są one  jako układy bliższe idealnego konserwantu niż inne ze stosowanych substancji konserwujących. Bardziej kontrowersyjne są parabeny o wyższych masach cząsteczkowych.
Kolejną dyskusyjną grupę surowców kosmetycznych stanowią związki powierzchniowo czynne, istotne elementy zarówno preparatów pielęgnacyjnych, jak również kosmetyków  do mycia ciała  i włosów. Coraz częściej w  recepturach kosmetyków dla dzieci i kobiet w ciąży pojawiają się surowce pochodzenia naturalnego. Ich właściwości użytkowe, podobnie jak w przypadku układów syntetycznych określane są poprzez równowagę hydrofilowo-lipofilową tzw. HLB.  W  zależności od wartości tego wskaźnika mogą one w preparatach kosmetycznych pełnić rolę emulgatorów emulsji O/W jak i W/O, środków myjących, pianotwórczych,  solubilizatotrów itd.
Do znanych, od dawna wykorzystywanych  naturalnych emulgatorów, coraz częściej zastępujących układy syntetyczne  należą między innymi: lecytyna, lanolina, wosk pszczeli saponiny, cholesterol.  

 Producenci  coraz częściej  wprowadzają do oferty  handlowej także nowe systemy emulgujące otrzymywane na bazie   surowców naturalnych. W preparatach myjących często pojawiają się pochodne aminokwasów m in. sarkozyny,  hydrolizowanych protein, kwasu glutaminowego.
 Chętnie wykorzystywane są  tu cukry,     stanowiące   element hydrofilowy układu, do którego glikozydowo lub estrowo przyłączona jest reszta kwasu lub alkoholu tłuszczowego cechująca się  charakterem hydrofobowym. Związki   tego segmentu należą do surowców odnawialnych o wysokim stopniu bezpieczeństwa i to zarówno dla użytkowników jak i dla środowiska.  Zaliczane są one do układów niedrażniących, nietoksycznych, dobrze tolerowanych przez skórę i śluzówkę. W preparatach kosmetycznych  oprócz własności powierzchniowo-czynnych wykorzystuje się także  ich działanie nawilżające,  zmiękczające, łagodzące podrażnienia. 
Do niejonowych związków powierzchniowo czynnych należą także  estry sorbitanu. Pozyskiwane są one w wyniku reakcji estryfikacji sorbitolu kwasami tłuszczowymi. Do najczęściej spotykanych związków z tej grupy należą monoestry tego układu.  Gdy   zawierają one  resztę  kwasu laurynowego  - HLB = 8,6; palmitynowego  - HLB = 6,7; stearynowego  - HLB = 4,7; oleinowego   - HLB = 4,3.  W ofercie surowców o charakterze związków powierzchniowo czynnych można także znaleźć pochodne, w których więcej niż jedna grupa hydroksylowa sorbitanu jest zestryfikowana np.  tristearynian (HLB = 2,1), czy też  trioleinian (HLB = 1,8).  Powszechne zastosowanie znajdują  również  produkty ich etoksylowania.

 W recepturach preparatów kosmetycznych wykorzystywane są także  estry sacharozy. Do najpopularniejszych układów tej grupy należą związki otrzymane w wyniku  jej estryfikacji kwasami tłuszczowymi: laurynowym, palmitynowym, stearynowym. Syntetyzowane  związki wykazują dobre właściwości emulgujące. W zależności od ilości przyłączonych do cząsteczki sacharozy reszt kwasowych mogą być one zarówno emulgatorami typu O/W jak  i W/O. Układy te są  biozgodne, nie wywołują działania drażniącego ani alergizującego. Stosowane w preparatach  kosmetycznych oprócz właściwości emulgujących wykazują  dobre efekty pielęgnacyjne. Z tego też powodu znajdują one zastosowanie w wysokiej jakości kremach kosmetycznych i leczniczych przeznaczonych dla dzieci.

         Ważną grupę związków powierzchniowo czynnych stanowią także systemy otrzymywane na bazie naturalnego składnika roślinnego -  innuliny.  Stanowią one  bezpieczną alternatywę dla wielu związków otrzymywanych syntetycznie.  Inulina  w połączeniu z kwasami tłuszczowymi tworzy bowiem  związki powierzchniowo  czynne o różnych wartościach HLB, charakteryzujące się wysokim stopniem bezpieczeństwa dla użytkowników.  Nie wykazują one działania drażniącego, ani właściwości uczulających.  Są  kompatybilne z wieloma składnikami receptur kosmetycznych, zapewniają możliwość wytworzenia stabilnych układów  nawet w przypadku obecności wysokich stężeń elektrolitów.   Pochodne inuliny wykorzystywane są zarówno w emulsjach o wysokiej lepkości jak i mniej konsystencjonalnych lotionach i balsamach. Szczególnie chętnie  są one  stosowane są w  różnorodnych formulacjach preparatów promieniochronnych.

Dobór związków powierzchniowo- czynnych  jest szczególnie ważny w przypadku dzieci z atopowym zapaleniem skóry.  Istotę selekcji stanowi tu równowaga pomiędzy właściwościami   użytkowymi tych związków, między innymi  tworzoną pianą, łagodnością działania, a ich ceną. System naturalnych, łagodnych surfaktantów nie zawsze jest w stanie zapewnić wszystkie oczekiwania klienta.  Przy ich wyborze konieczny staje się pewien kompromis związany z  łączeniem   tradycyjnych, od lat stosowanych surowców m in.  siarczanu laurylosodowego czy jego etoksylowanych pochodnych   z   łagodniejszymi związkami powierzchniowo czynnymi.   Regulowanie  właściwości użytkowych  wyrobu, takie jak  ilość piany, dobra zdolność solubilizacji, zadowalający  stopień  łagodności realizuje się  poprzez odpowiedni dobór   stężeń poszczególnych związków.  Nieustannie prowadzone są badania mające na celu dobór ZPC  łączący zaspokojenie potrzeb dzieci z atopowym zapalaniem skóry  z określonymi, dobrymi właściwościami aplikacyjnymi preparatu.

W przypadku  kosmetyków przeznaczonych do codziennej pielęgnacji  skóry dzieci i kobiet w ciąży  znaczną  uwagę przywiązuje się do jej zabezpieczenia przed działaniem promieni słonecznych.  Coraz częściej pośród ich składników recepturalnych pojawiają się filtry promieniochronne. W preparatach adresowanych do małych dzieci do  trzech lat, powinny znaleźć się wyłącznie tzw.  filtry fizyczne. Do grupy tej zaliczane są stałe, nierozpuszczalne związki naturalne pochodzenia mineralnego - ditlenek tytanu i tlenek cynku, które tworzą na powierzchni skóry cieniutki film, od którego odbijane są promienie słoneczne. Działają one w szerokim zakresie zarówno promieniowania UVA jak i UVB. Nie są wchłaniane przez skórę. Są to układy  fotostabilne, a ich jakość kosmetyczna jak i działanie uwarunkowane jest w dużej mierze  stopniem rozdrobnienia.
Istotnymi  składnikami  preparatów dla dzieci są także środki okluzyjne tzw.  emolienty, gdyż szczególnie w pierwszych tygodniach życia dziecka  ograniczone jest wydzielanie łoju.  Wpływa to na zmniejszenie się bariery skórnej, której towarzyszy  suchość skóry  tzw. kseroza. Według prowadzonej statystyki może ona trwać od 2- 3 miesięcy, aż  do 2 – 3 lat.  Niezbędne staje się  stosowanie  preparatów pielęgnacyjno-ochronnych, które odpowiednio zabezpieczają  skórę. 

Przez długi okres czasu w preparatach dla dzieci wykorzystywane były układy mineralne: olej  parafinowy i wazelinowy oraz wazelina. Surowce te otrzymuje się  w procesie frakcjonowania i oczyszczania ropy naftowej. Głównymi ich składnikami są węglowodory o zróżnicowanych masach cząsteczkowych. Mechanizm  ich działania związany jest z tworzeniem na powierzchni skóry bariery okluzyjnej, która hamuje utratę wody do otoczenia. Wazelina jak i inne środki tego typu są także efektywnymi czynnikami zapobiegającymi wysuszeniu skóry. Tworzony przez  układy zawarty film skutecznie chroni skórę przed działaniem szkodliwych czynników zewnętrznych, między innymi kału i moczu.  Ich skuteczność oraz niska cena powodują, że surowce te dość chętnie wykorzystywane są  w                                                                                                                                                                                                                                              preparatach kosmetycznych dla dzieci. Ich wadą jest fakt, że stosowane na duże powierzchnie ciała tworzą zbyt zwarty film, mogący powodować zatykanie porów a w konsekwencji zakłócenie gospodarki cieplnej organizmu.
Konkurencyjnymi surowcami dla olejów mineralnych stały się oleje silikonowe. Są to układy bezbarwne, bezwonne, obojętne chemicznie. Są one wyjątkowo stabilne, odporne na działanie tlenu, wody, światła. Produkty te mieszają się  z wieloma surowcami stosowanymi  w preparatach kosmetycznych m in. olejami roślinnymi.
Początkowo oleje silikonowe były wykorzystywane w kosmetyce głównie do zmniejszania bielenia się emulsji. Na stałe znalazły one natomiast tam miejsce od momentu kiedy odkryto ich własności zmiękczające i wygładzające. Dzięki całkowitej tolerancji przez skórę oraz ich właściwościom hydrofobowym silikony stosowane są zarówno w preparatach do pielęgnacji twarzy jak i całego ciała. Tworzą one na powierzchni skóry cienki niewidoczny film ochronny, który nie utrudnia jej oddychania, jest odporny na zmywanie wodą. Utworzona bariera  pełni wielorakie funkcje m in. chroni skórę przed działaniem czynników zewnętrznych oraz zabezpiecza ja przed utratą wilgoci. Nie tylko zwiększa ona zawartość wody w warstwie rogowej skóry, ale przede wszystkim hamuje jej utratę  w procesach fizjologicznego parowania. W przeciwieństwie do olejów mineralnych silikony nie wpływają na zaburzenia gospodarki cieplnej organizmu. Są one dobrymi protektorami skóry nie powodującymi uczucia lepkości czy tłustości.
Coraz częściej w produktach dla dzieci można spotkać także naturalne tłuszcze  roślinne. Do surowców chętnie wykorzystywanych w produktach dla dzieci należą  oleje pozyskiwane z  migdałów  (Prunus dulcis), orzechów buriti (Mauritia flexuosa), orzechów makadamia  (Macadamia ternifolia), orzeszków cedrowych (Pinus sibirica), nasion rącznika (Ricinus communis), czy też  jojoby  (Simondsia chinensis).                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               
 Na szczególną uwagę, jeżeli chodzi o działanie kosmetyczne zasługują tak zwane biooleje, czyli naturalne tłuszcze o wysokiej zawartości NNKT, czyli  niezbędnych, nienasyconych kwasów tłuszczowych: linolowego, linolenowego, arachidonowego.  Surowce te na ogół zawierają także cały szereg innych ważnych dla prawidłowego funkcjonowania skóry składników: witamin, fosfolipidów, fitosteroli.
Biooleje dzięki obecności nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz innych związków o działaniu biologicznie aktywnym nadają kosmetykom właściwości natłuszczające, wygładzające, odżywcze. W preparatach  dla dzieci często stosuje się oleje z tej grupy między innymi olej lniany (Linum L), konopny (Cannabaceae), słonecznikowy (Helianthus L), sojowy (Glycine), z zarodków pszenicznych (Triticum L.) czy też kukurydzy (Zea mays L). Do szczególnie cennych bioolejów zalicza się produkty zawierające duże ilości kwasu γ-linolenowego (GLA) takie jak olej z nasion wiesiołka    (Oenothera),  ogórecznika  (Borago officinalis L.) czy czarnej porzeczki (Ribes nigrum).                                                                                                                                                                                                                                                                                
Niezbędne, nienasycone kwasy tłuszczowe stosowane w preparatach kosmetycznych przywracają zakłóconą równowagę kwasowo-wodno-lipidową skóry, nadając jej kwaśne pH (~5,5). Zapewniają one skórze prawidłowe nawilżenie, zabezpieczają funkcje ochronne, działają przeciwzapalnie i przeciwalergicznie.
Do chętnie wykorzystywanych surowców preparatów kosmetycznych  dla dzieci i kobiet w ciąży należą  także ekstrakty roślinne, w szczególności  układy o działaniu przeciwzapalnym. Na uwagę zasługują tu: korzeń lukrecji (Glycyrrhizae), ziele świetlika (Euphrasia), liście babki (Plantago lanceolata L.), ziele krwawnika  (Achillea millefolium L.)                                                                                                                                                                   kwiat nagietka Calendula officinalis L.), rumianku (Matricaria recutita). 
Przy atopowym zapaleniu skóry polecane są  preparaty nie tylko łagodzące stany zapalne, ale także zapobiegające powtórnej infekcji, oraz  zapewniające skórze odpowiednie składniki zabezpieczające ją. Do najchętniej wykorzystywanych surowców z tej grupy należą surowce śluzowe: liście aloesu  (Aloe L.), nasiona kozieradki (Trigonella foenum-graecum L.), owoce i nasiona pigwy (Cydonia oblonga Mill.),     liście podbiału (Tussilago farfara L.),                                                                                                                                                                                                                         czy malwy (Alcea L.), nasiona lnu (Linum L.), ziele ogórecznika (Borago officinalis L.). Coraz częściej wymieniane są tu także algi morskie.
W kosmetykach dla dzieci i kobiet w ciąży oprócz ekstraktów roślinnych bardzo często wykorzystuje się także wyodrębniane z nich pojedyncze związki. Jednymi z częściej stosowanych  są azuleny, których najbardziej  znanym przedstawicielem  jest chamazulen. Jest on głównym składnikiem  pozyskiwanym z rumianku (Matricaria recutita), krwawnika (Achillea millefolium L.), piołunu (Absinthii). Związek ten charakteryzuje się zdolnością hamowania histaminy dzięki czemu jest  efektywnym środkiem  antyalergicznym.  Stosowny miejscowo działa przeciwzapalnie, bakteriostatycznie, bakteriobójczo.
Kolejnym bardzo cenionym układem jest także alfa-bisabolol. Jest  związek charakteryzujący się silnym działaniem kojącym. Chętnie stosuje się go w preparatach kosmetycznych przeznaczonych dla  skóry alergicznej, podrażnionej.  Nie tylko ją bowiem pielęgnuje ale również działa w stosunku do niej ochronnie.


Literatura:

1.Martini M. C., „Kosmetologia i farmakologia skóry”, PZWL, Warszawa, 2007.
2.Steinberg D., „Preservatives for Cosmetics”, Allured,  2006.
3.Cunningham C.T.; Mundschau, S. A.; Seidling, J. R.,  C&T, 2007  122 (9),  49 -54.
4.De Polo K. F, „A Short Textbook of Cosmetology”, Verlag fur chemische Industry, Germany, 1998.
5.Paye M., Barel A., „Handbook of Cosmetic Science and Technology”, Informa Healtcare, New York, 2007.
6.Serwin Y. and all, Cutaneous and Ocular Toxicology, 27, 231 – 239, 2008.
7.Schoenberg T., Happi, 9, 61-63, 2007.
8.Loden M., Am J Clin Dermatol., 4 (11), 771-788, 2003.
9.Rieger M., C&T, Research Series, Skin Care, 33- 40,1995.
10.Giordano-Labadie F., Cambazard F., Guillet P., Combemale P., Mengeaud V., Journal of Dermatological Treatment, 2006,17, 78-81.
11.Vollhardt J.,    C & T,  2000,  115 (11),  63 -73. 

---

dr inż. Magdalena Sikora