Konserwantami są substancje chemiczne dodawane do kosmetyku w celu zahamowania rozwoju drobnoustrojów. Do tego celu zwykle wykorzystywane są estry kwasu paraaminobenzoesowego (parabeny, nipaginy, aseptyny); związki chemiczne uwalniające formaldehyd – donory formaldehydu (Bronopol, Quaternium 15, Germall 115, German II, DMDM hydantoinon); izotiazolinony (Katon CG); organiczne połączenia rtęci (timerosal) i inne. W związku z powszechnym stosowaniem substancji konserwujących narażenia środowiskowe i zawodowe w wielu przypadkach sumują się co dodatkowo może prowadzić do rozwoju niepożądanych reakcji skóry i układu oddechowego. Z doniesień literaturowych oraz obserwacji własnych wynika, że konserwanty odgrywają coraz istotniejszą rolę jako czynniki etiologiczne alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia i pokrzywki kontaktowej.

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą i nawrotową. Charakteryzuje się występowaniem powierzchownych ognisk zapalnych. Pierwotnym wykwitem jest grudka wysiękowa przekształcająca się w drobny pęcherzyk. Typową cechą wyprysku jest zlewanie się poszczególnych grudek i pęcherzyków w większe ogniska rumieniowo-wysiękowe. Zmiany lokalizują się głównie na powierzchniach grzbietowych rąk, przedramionach, twarzy, stopach. Towarzyszy im zwykle uporczywy świąd. Częstość alergii kontaktowej w populacji generalnej poszczególnych państw zależy od wielu czynników, między innymi od predyspozycji osobniczych, struktury społecznej, rozpowszechnienia alergenu w środowisku komunalnym i zawodowym, przestrzegania zasad higieny i bezpieczeństwa w pracy oraz od ogólnych nawyków higienicznych. Szacuje się, iż problem alergii kontaktowej dotyczy od 15% do 20% populacji generalnej. Większość substancji, które mogą wywołać nadwrażliwość kontaktową to drobnocząsteczkowe związki chemiczne, tzw. hapteny, cechujące się dużą aktywnością a szczególnie łatwością tworzenia wiązań kowalentnych z białkami skóry. Opisano już ponad 3500 takich substancji. Praktycznie jednak przeważająca ilość przypadków alergicznego kontaktowego zapalenia skóry wywoływana jest przez ok. 400 związków, co wynika zarówno ze znacznego potencjału alergizującego tych substancji jak i z rozpowszechnienia w środowisku.

Wśród kolejnych 1937 pacjentów IMP w Łodzi (1307 kobiet, 630 mężczyzn), badanych z powodu podejrzenia alergicznego kontaktowego zapalenia skóry uczulenie na konserwanty zawarte w europejskim zestawie podstawowym kształtowało się następująco: timerosal -11,8%; formaldehyd - 4,9%; Euksyl K 400 - 3,7%; Katon CG - 1,1%; Quaternium 15 - 0,8% i parabeny - 0,3% Natomiast wśród 113 pacjentów zgłaszających złą tolerancje kosmetyków najczęściej dodatnie testy obserwowano z Euksylem K 400 (19%); timerosalem (18%); Katonem CG (5%); Bronopolem (5,%) Germalem II (4%), Germanem 115 (3%); DMDM Hydantoiną (3%). U ponad 70% osób z alergią na konserwanty zmiany chorobowe lokalizowały się na twarzy.

Wśród konserwantów najwięcej wątpliwości wzbudza grupa donorów formaldehydu. Wynika to z faktu, że nieznane są zależności pomiędzy uczuleniem na poszczególne związki tej grupy. I tak część osób wykazująca uczulenie na formaldehyd nie wykazuje reakcji na donory formaldehydu, cześć reaguje zarówno na formaldehyd jak i niektóre donory a jeszcze inni tylko na donory przy braku reakcji na formaldehyd. Określenie relacji pomiędzy uczuleniem na formaldehyd a związkami będącymi donorami formaldehydu może mieć duże znaczenia w przewidywaniu tolerancji poszczególnych produktów zawierających te substancje, zwłaszcza, że ekspozycja na nie jest dość powszechna. Według Food and Drug Administration (FDA) aż 20% wszystkich kosmetyków w Stanach Zjednoczonych jest konserwowana z użyciem donorów formaldehydu. Podobnie kształtuje się to na rynku europejskim.

Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia zwane również dermatozą ze zużycia rozwija się głównie w miejscu kontaktu skóry z czynnikami drażniącymi. W zależności od czynnika wywołującego może ono mieć przebieg ostry lub przewlekły. Kosmetyki i zawarte w nich konserwanty najczęściej wywołują zmiany o charakterze przewlekłym. Odczyny z podrażnienia częściej występują u osób z przebytymi lub czynnymi chorobami atopowymi a w szczególności z atopowym zapaleniem skóry. W wyniku przewlekłego narażenia na substancje drażniące skóra traci właściwości regeneracyjne. Jest zaczerwieniona, nadmiernie wysuszona, łuszcząca się. Po przerwaniu narażenia następuje dość szybkie ustąpienie objawów.

Pokrzywka charakteryzuje się obecnością bąbli , które są wyniosłymi rumieniowo-obrzękowymi zazwyczaj swędzącymi zmianami, powstającymi i zanikającymi w stosunkowo krótkim czasie. Kluczowymi komórkami biorącymi udział w reakcji pokrzywkowej są komórki tuczne i granulocyty zasadochłonne. Głównym mediatorem reakcji jest histamina. Wysiewy bąbli mogą odbywać się w przebiegu mechanizmów immunologicznych i nieimmunologicznych. Wśród konserwantów kosmetyków pokrzywka wywoływana jest najczęściej przez formaldehyd.

Beata Kręcisz
Pracownia Dermatologii
Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi