[2] Deklaracja jest dokumentem o paradoksalnym charakterze. Z jednej strony posiada charakter stricte deklaratywny, oznacza to, iż jej podpisanie przez określone Państwa nie nałożyło na nie żadnych formalno- prawnych zobowiązań. Deklaracja jest więc przykładem tzw. prawa miękkiego Z drugiej jednak strony dokument ten stał się w II połowie XX w. jasnym drogowskazem ukazującym sposób w jaki należy zadbać o poszanowanie praw człowieka.[3] Wspomniane założenia zostały przełożone także na interesujący nas temat praw pacjenta. To bowiem w Deklaracji wyartykułowano znaczenie tak istotnych dla pacjenta praw, jak prawo do życia oraz zabezpieczenia społecznego. Deklaracja jasno zaznacza ponadto, iż „Nikt nie może być poddany torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo upokarzającemu traktowaniu lub karaniu” oraz, że „Każdy człowiek ma prawo do poziomu życia zapewniającego zdrowie (..) opiekę lekarską i niezbędne świadczenia socjalne oraz prawo do zabezpieczenia na wypadek (…)choroby…”.   . [4]

Prawo twarde

 Zdaniem R. Wieruszewskiego w sposób pełny można omawiać zagadnienie międzynarodowej ochrony praw człowieka tylko w wypadku, gdy w analizach tych weźmie się pod uwagę nie tylko treść Deklaracji, ale również zapisy sporządzonych na jej podstawie Paktów Praw Człowieka, czyli Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPIO) oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSiK). Przywołane dokumenty uchwalone przez ONZ zwracają uwagę na kilka istotnych z perspektywy praw pacjenta kwestii.

Na uwagę zasługuje fakt, iż powyższe Pakty po ratyfikacji stają się integralnym elementem obowiązującego w danym państwie prawa.  K. Motyka zauważa, iż art. 4 ust. 2 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych uniemożliwia  tzw. zawieszenie praw obywatelskich oraz politycznych w odniesieniu m. n. do prawa do życia. Podobnych ograniczeń nie można stosować w zakresie wolności od tortur lub okrutnego oraz nieludzkiego traktowania bądź karania. Odnosząc się z kolei do Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych podkreślić warto, iż dokument ten w art. 12 ust. 1 zaznacza, iż każdy człowiek posiada prawo do zabezpieczenia społecznego oraz prawo do korzystania z najwyższych osiągnięć poziomu ochrony zdrowia psychicznego oraz fizycznego. [5] J. Bujny zwraca uwagę, iż wspomniany zapis należy odczytywać w sposób „szeroki”. Autor podkreśla, iż  równie istotne znaczenie posiada ustęp 2 wspomnianego artykułu, który niejako zwraca uwagę, iż niemożliwe jest pełne korzystanie ze zdobyczy medycyny bez uwzględnienia takich zagadnień, jak: zapewnienie zdrowego rozwoju dzieciom, ograniczanie liczby martwych urodzeń, poprawę higieny środowiska, zapobieganie m. in. chorobom epidemiologicznym oraz stworzenie przez Państwa zaplecza umożliwiającego uzyskanie szybkiej pomocy lekarskiej. [6] D. Karkowska zwróciła z kolei uwagę, iż wspomniane Pakty odgrywają fundamentalne znaczenie w zakresie ochrony praw kobiety znajdującej się w okresie okołoporodowym. Autorka zaznacza, iż w powyższym kontekście na szczególną uwagę zasługują art. 7 MPPIO, który zwraca m. in. uwagę, iż nikt nie może być poddany bez swej zgody eksperymentom lekarskim. Z kolei Art. 17 Paktu zaznacza, iż każdy ma prawo do ochrony prawnej w wypadku bezprawnej ingerencji w jego życie prywatne. Autorka jednocześnie podnosząc jednak problem interpretowania wspomnianych zapisów zwraca uwagę, iż wystąpić tu mogą wyraźne różnice zależne od uwarunkowań społeczno- kulturowych danego państwa. [7]

Prawa dziecka jako pacjenta 

   W kontekście analizowania najistotniejszych wypracowanych przez ONZ dokumentów mówiących o prawach pacjenta [8] należy wspomnieć także o Konwencji o Prawach dziecka. Podstawowym osiągnięciem przywołanego dokumentu określanego mianem „konstytucji praw dziecka” jest zwrócenie uwagi, iż dziecko jest nie „przedmiotem”, lecz  „podmiotem” prawa, a jego ochrona stanowić winna szczególne starania państw. W odniesieniu do praw pacjenta konwencja zwraca uwagę w art. 24, iż każde dziecko ma prawo do opieki medycznej objawiającej się w szczególności po przez: zmniejszenie śmiertelności wśród dzieci, zapewnienie wszystkim dzieciom podstawowej opieki zdrowotnej, zwalczanie chorób oraz niedożywienia, zwalczanie „tradycyjnych praktyk przynoszących szkodę zdrowiu dziecka”. Z kolei art. 23 Konwencji zwraca uwagę, iż Państwa winny szczególną troską otoczyć dzieci niepełnosprawne po przez zapewnienie im skutecznego dostępu do opieki zdrowotnej oraz zajęć rehabilitacyjnych. [9]

W kontekście ochrony praw małoletniego pacjenta na uwagę zasługuje także fakt że Konwencja zwraca uwagę, iż wspomniane prawa przysługują także dziecku w fazie rozwoju prenatalnego. Przywołany fakt, często przemilczany przez znawców tematu [10] jest niezwykle istotny. Konwencja bowiem już w preambule zwraca uwagę, iż „dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu". Przywołany argument zaznacza, iż w odniesieniu do działań medycznych podejmowanych wobec dziecka w fazie prenatalnej należy przyjąć, iż mamy tu do czynienia z pacjentem, któremu należy się właściwa ochrona prawna. Ma to fundamentalne znaczenie w odniesieniu do dyskusji odnoszących się do nieustannie powracającej dyskusji odnoszącej się do tzw. prawa do aborcji, które naruszać może w tym świetle prawo do życia osób nienarodzonych. [11]

„Prawa Pacjenta w Radzie Europy”

    Przy omawianiu zagadnienia praw pacjenta w kontekście międzynarodowych regulacji prawno- człowieczych nie można uniknąć szerszej analizy odnoszącej przywołane zjawisko do systemu wypracowanego przez Radę Europy. [12] Rada Europy jako organizacja międzynarodowa powstała 5 maja 1949r. Tworzące ją wówczas 10 państw wspólnie uznało koniczność kierowania się w swoich działaniach zasadami praworządności oraz szacunkiem dla praw oraz wolności człowieka. Do najistotniejszych dokonań Rady Europy zaliczyć należy uchwalenie 4 listopada 1950r. Konwencji o Ochronie Praw Człowieka Oraz Podstawowych Wolności, zwaną Europejską Konwencją Paw Człowieka (EKPc) oraz stworzenie na mocy wspomnianej Konwencji Europejskiej Komisji Praw Człowieka. W 1999r. przywołana Komisja ostatecznie przestała istnieć, a na jej miejsce, na mocy Protokołu 11 Konwencji utworzony został Europejski Trybunał Praw Człowieka. Koniecznym jest zwrócenie uwagi, iż Państwa- Strony zobowiązane są do przestrzegania praw oraz wolności zapisanych w EKPCz. Dodatkowo warto zaznaczyć, iż sygnatariusze Konwencji poddają się pod jurysdykcje w/w Trybunału. Decyzje Trybunału są ostateczne i nie ma od nich odwołania. Obowiązkiem Państwa- Strony jest podjecie działań mających na celu zlikwidowanie naruszeń, które w orzeczeniu określił Trybunał. [13]

Poszczególne unormowania EKPCz w sposób bardzo wyraźny odnoszą się do interesującego nas tematu praw pacjenta. Na szczególną uwagę zasługuje art. 2 Konwencji zwracający uwagę na prawo każdego człowieka do życia. Nie mniej istony jest określony w art. 3 absolutny zakaz tortur oraz wyrażone w art. 5 prawo do wolności oraz bezpieczeństwa osobistego. Orzeczenia Trybunału w Strasburgu analizując spraw odnoszące się do praw pacjenta zwracają uwagę na naruszenia także praw i wolności, jak określone w art. 6 prawo do rzetelnego procesu sądowego oraz wyrażone w art. 8 prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. [14] Z racji na wagę wspomnianych orzeczeń dla porządku prawnego poszczególnych państw warto przywołać kilka z nich odnoszących się do prezentowanej w pracy tematyki.:

- W sprawie Winterwerp v. Holandia z 1979r. Komisja stwierdziła, iż przymusowe leczenie osoby chorej umysłowo możliwe jest tylko i wyłącznie w sytuacji, w której to: o powyższym stwierdzi opinia odpowiedniego lekarza specjalisty, a zaburzenia występują w takim nasileniu, iż wymagają czasowego odizolowania osoby chorej,

- w Sprawie  Ashingdane v. Wlk. Brytania z 1985r. Komisja uznała, iż pozbawienie wolności osoby umysłowo chorej jest możliwe w celach terapeutycznych tylko i wyłącznie w sytuacji, w której to odbywa się na terenie szpitala lub kliniki,

- w orzeczeniu Nielsen v. Dani z 1988r. Komisja uznała z kolei, iż umieszczenie 12 latka w szpitalu psychiatrycznym za zgodą jedynie jego matki nie narusza przepisów Konwencji,

 - w sprawie Tanko v. Finlandii z 1994r. Komisja uznała, iż ograniczenie możliwości skorzystania z leczenia w wypadku wystąpienia ciężkiej choroby – w tym wypadku oczu-  zaliczyć można do nieludzkiego traktowania,

- w sprawach Benedetti v. Włochom oraz Scialacqua v. Włochom z 1996r Trybunał uznał, iż choć Państwo nie jest zobowiązane obligatoryjnie do refundacji każdego leku to jednak winno ono podejmować istotne kroki w zakresie przedłużania życia obywateli.

- w sprawie Open Door i Dublin Well Woman przeciwko Irlandii z 1992r. Trybunał odnosząc się prawa do aborcji uznał, iż nie ma potrzeby by analizując tego typu kwestie próbować odpowiedzieć na pytanie: czy art. 2 Konwencji gwarantuje prawo do życia osobom nienarodzonym. W omawianym orzeczeniu została zwrócona uwaga, iż pomimo faktu zakazu dokonywania aborcji na terenie Irlandii sprzecznym z art.10 Konwencji (wolność wyrażania opinii) jest arbitralny zakaz informowania obywateli o możliwości dokonania aborcji za granicą.( inaczej orzekła Komisja Praw Człowieka w sprawie - Paton v. Wielkiej Brytanii z 1979r. Komisja wyraziła pogląd, iż kobieta posiada prawo do zabiegu aborcji bez konieczności konsultowania się z ojcem dziecka, a zapis art. 2 Konwencji nie odnosi się życia płodu lecz istoty ludzkiej),

- w orzeczeniu - Pretty v. Wlk. Brytania z 2002r. Trybunał uznał, iż prawo do życia nie uprawnia do zwolnienia z odpowiedzialności za udzielenie pomocy w dokonaniu samobójstwa, Trybunał przypomniał, iż prawo do życia ma charakter fundamentalny,  

- w orzeczeniu Evans v Wielkiej Brytanii Trybunał odnosząc się do kwestii zapłodnienia pozaustrojowego stwierdził, iż to prawodawstwo poszczególnych krajów winno regulować intensywność ochrony prawnej płodu. Trybunał uznał jednak, iż w tym miejscu nie powinno być rozróżnienia na płody powstałem w wyniku zapłodnienia naturalnego oraz zapłodnienia pozaustrojowego- in vitro.  [15]

   W prezentowanej części nie można pominąć także przynajmniej jednej istotnej inicjatywy dotyczącej kwestii praw pacjenta, której źródłem były działania podjęte przez Unię Europejską. Działania te znalazły odzwierciedlenie w tzw. Europejskiej Karcie Praw Pacjenta z 2002r.. W przywołany dokumencie sformułowane zostały odstawowe prawa pacjenta takie, jak prawo do: leczenia, informacji, wyrażenia zgody, do unikania niepotrzebnego cierpienia i bólu. istotną nowością jest jednak także zwrócenie przez dokument uwago na prawo pacjenta do: profilaktyki, wolnego wyboru procedury leczenia, poszanowania czasu pacjenta, bezpieczeństwa oraz przestrzegania norm jakościowych. [16]

Konwencja Bioetyczna

 Podejmując się jednak ogólnej analizy międzynarodowych dokumentów mających znaczenie dla ochrony praw pacjenta nie można zapomnieć o Konwencji o ochronie praw człowieka i godności osoby ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny : Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie uchwalonej 4 kwietnia 1997 r. Oviedo. określanej w piśmiennictwie jako Europejska Konwencja Bioetyczna. Wspomniany dokument stanowi istotny element troski o prawa człowieka w obliczu dynamicznego rozwoju nauk biomedycznych. Jak podkreślają znawcy materii podstawowym atutem Konwencji jest fakt, iż stara się ona odnosić do fundamentalnych zasad etycznych mających na celu przede wszystkim ochronę godności istoty ludzkiej. Swoisty „duch” dokumentu stara się przeciwstawić kultywowanemu przez część bioetyków podejściu amerykańskiemu, w którym dominująca rolę odgrywa wolność jednostki. Konwencja Bioetyczna w sposób stanowczy podkreśla, iż jako fundament należy uznać poza godnością osoby ludzkiej także jej integralność oraz nienaruszalność cielesną. Wspomniana godność osobowa dodefiniowana zostaje w dokumencie nie przez przywołane pojęcie wolności, ale przez terminy tożsamości oraz integralności. Konwencja „gloryfikując godność” wpływa na utrwalenie się poglądu, iż ma ona charakter wrodzony, a choroba oraz niepełnosprawność w żaden sposób nie wpływają na jej uszczuplenie. Art. 2 Konwencji zaznacza, iż „Interes i dobro osoby ludzkiej przeważa nad wyłącznym interesem społeczeństwa lub nauki”. Dokument tez zatem w sposób niezwykle klarowny uznaje, iż dobro człowieka zawsze stoi wyżej niż dążenie do zdobycia określonej wiedzy nawet istotnej z perspektywy potrzeb społeczeństwa. Z perspektywy praw pacjenta istotne jest, iż konwencja wprowadza ochronę prawa do tożsamości genetycznej oraz zakazuje klonowania człowieka, wykorzystania narządów w celach komercyjnych oraz wykorzystania embrionów do celów eksperymentalnych. Omawiany dokument wprowadza bardzo jasne kryteria: dawstwa narządów oraz przeprowadzania eksperymentów badawczych oraz terapeutycznych także bez zgody pacjenta. [17] Wg literatury przedmiotu Europejska Konwencja Bioetyczna, swoimi zapisami deklaruje, iż każdy pacjent posiada prawo do: informacji na temat swojego stanu zdrowia, wyrażenia zgody na podejmowane wobec niego działania medyczne, poszanowania życia prywatnego oraz godności i intymności.  [18]

Red. Błażej Kmieciak

Literatura:

1. Prezentowany tekst jest przeredagowaną formą pierwszego rozdziału pracy doktorskiej autora.
2. C. Mik, „Wprowadzenie do prawa międzynarodowego praw człowieka, {:w } „Szkoła Praw Człowieka”, Agencja EXIT, Warszawa, 1998r., s. 9, 
3. J. Bujny „ Prawa Pacjenta- między autonomią, a paternalizmem”, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007r. s. 41- 42,
4. Art. 5 oraz 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (przyjęta i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) w dniu 10 grudnia 1948 r.),
5. Por. K. Motyka, Prawa człowieka- wprowadzenie, wybór źródeł, Oficyna Wydawnicza Verba, Lublin 2004r. , s. 50- 54, zob. także Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r.(Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167) oaz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z dnia 29 grudnia 1977 r.),
6. J. bujny, Prawa pacjenta… op. cit. s. 45,
7. Por. D. Karkowska,  Analiza uwarunkowań opieki okołoporodowej w Polsce, Fundacja Rodzić po ludzku, Warszawa 2006r. s. 6,
8. zaliczyć do nich można także: Międzynarodową Konwencję w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (Dz. U. z dnia 6 września 1969 r.) (art. 5 pkt. e, „prawa do publicznej ochrony zdrowia, opieki lekarskiej oraz ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych”, Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, (Dz. U. z dnia 2 kwietnia 1982 r.)- m. in. tekst preambuły, Deklaracja Praw Osób Niepełnosprawnych- art. 6 dostęp do opieki medycznej,
9. Konwencja o prawach dzieckaprzyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z dnia 23 grudnia 1991 r.)
10. Por. E. Czyż, Prawa dziecka, HFHR, Warszawa 2002, s. 14,
11. Por m. Piechowiak, Filozofia praw człowieka- Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego  , Lublin 1999 , s. 84,                  
12. Celowo pominięta zostanie tutaj analiza zagadnienia praw pacjenta pod katem regulacji wypracowanych przez Unię Europejską. Przyczyną tego jest fakt, iż zgodnie z zapisami Protokołu 14 do Konwencji O Ochronie Praw Człowieka I Podstawowych Wolności, zostało umożliwione przystąpienie do rzeczonej Konwencji przez Unię Europejską, co powoduje, iż Unia poddaje się pod jurysdykcję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.. Preambuła Karty Praw Podstawowych   zwraca uwagę, iż Unia potwierdza oraz odwołuje się do orzeczeń w/w Trybunału- patrz. także J. Dudała, Co zabija ludzkie prawa? rozmowa z prof. Ireną Lipowicz, [w: ] „Gość Niedzielny”, 20 czerwca 2010r..
13. Por. M. A. Nowicki, Europejski system ochrony praw człowieka, [w: ] „Szkoła praw człowieka- teksty wykładów”, HFHR, Warszawa 1998r. s. 47- 52,
14. Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950r, zmieniona następnie Protokółami Nr 3, 5 i 8, uzupełniona Protokółem Nr 2 (dz. U. z dnia 10 lipca 1993r. )
15. opracowane na podstawie: J. Kondratiewa-Bryzik, Sprawa Evans v. Wielka Brytania,„Prawo i Medycyna” – wydanie internetowe 14 maja 2008r. ,M. Grzybowska, Prawo do śmierci w świetle orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,  w sprawie  Diane Pretty v Wielka Brytania,   „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego”, vol. I, A.D. MMIII, s. 102,
16. Europejska Karta Praw Pacjentów, sporządzony w 2002 roku przez organizację Active Citizenship Network we współpracy z 12 organizacjami z różnych krajów Unii Europejskiej, patrz również, Deklaracja Praw Pacjenta WHO z 1994r,
17. T. Biesaga, Europejska Konwencja Bioetyczna, „Medycyna Praktyczna”, 11,12/2006r s. 24-28
18. Por. D. Karkowska, Prawa Pacjenta, Polskie Wydawnictwo Profesjonalne, 2004r. s. 65- 66,