Tradycyjna definicja śmierci całego organizmu jako stanu nieodwracalnego ustania krążenia krwi okazała się nieprzydatna w sytuacjach, coraz częściej spotykanych na oddziałach intensywnej opieki medycznej, gdy krążenie krwi oraz inne funkcje organiczne podtrzymywane są sztucznie. Nie spełniała ona także oczekiwań transplantologów, gdyż nie pozwalała pobrać narządów odpowiednio wcześnie, gdy jeszcze nadają się do przeszczepu. Poszukiwano więc takiej definicji śmierci, która pozwalałaby uznać organizm ludzki za martwy, mimo że część funkcji fizjologicznych (w szczególności oddychanie i krążenie krwi) mogą być i są podtrzymywane sztucznie. Poszukiwania te doprowadziły do zastąpienia definicji tradycyjnej definicją nową, mianowicie definicją śmierci organizmu jako całości; mówiąc inaczej, pojęcie śmierci całego człowieka zastąpiono pojęciem śmierci człowieka jako całości. Szczególnie dopingujący wpływ miała przeprowadzona w grudniu 1967 roku przez Christiana Barnarda operacja przeszczepienia serca. W niecały miesiąc później powołana została Nadzwyczajna Komisja Harwardzkiej Szkoły Medycznej dla Zbadania Definicji Śmierci Mózgowej (Ad Hoc Committee of the Harvard Medical School to Examine the Definition of Brain Death), później nazywana w skrócie Komisją Harwardzką do Spraw Śmierci Mózgu. Już w sierpniu 1968 r. Komisja opublikowała raportⁱ , w którym określiła, że celem jej pracy było sformułowanie nowej definicji śmierci, jak też postulowała, by definicja taka była wyznaczana przez kryterium nieodwracalnej śpiączki, czyli stanu, w którym nie działa centralny system nerwowy. Znaczy to, że śmierć jest tu rozumiana jako „trwałe niefunkcjonowanie mózgu”, co w praktyce sprowadza się do obumarcia pnia mózgowego.

          Definicja śmierci mózgowej, czyli wyznaczająca śmierć pnia mózgu jako warunek konieczny i wystarczający uznania śmierci organizmu jako całości, została wkrótce przyjęta przez większość krajów – najwcześniej uznano ją w Finlandii (1972 r.), najpóźniej w Japonii (1992 r.). W Polsce wprowadzono ją Komunikatem Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wytycznych Krajowych Zespołów Specjalistycznych odnośnie do kryteriów śmierci mózgu 1 lipca 1984 r.ⁱⁱ , a następnie zmodyfikowano w 1994 r. ⁱⁱⁱ , jednak zmiany były mało istotne. Kolejna modyfikacja dokonana została już w 1996 roku^iv i zawierała istotną zmianę, mianowicie śmierć mózgową dozwolono stwierdzać już u noworodków od 7 dnia życia, co było ogromnym ułatwieniem w praktyce transplantacyjnej; zmieniono także nazewnictwo: zamiast określenia „śmierć mózgu” zaczęto używać określenia „trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu (śmierć mózgowa)”.

          U podstaw nowej definicji leży mechanistyczne rozumienie organizmu – organizm jako całość może być martwy, mimo że niektóre jego części są nadal żywe; analogicznie jak mechanizm uznajemy za zepsuty, mimo że niektóre jego części nadal są sprawne. Uznamy, że mechanizm jako całość jest zepsuty, jeśli jego najważniejsza część zostanie uszkodzona; analogicznie w przypadku organizmu ludzkiego. Najważniejszą, „kierowniczą” częścią organizmu ludzkiego jest mózg, a wyznacznikiem śmierci mózgu jest nieodwracalne uszkodzenie pnia mózgowego. Definicja nowa określana jest jako definicja śmierci mózgowej. Można wyrazić ją w następującym sformułowaniu: „Śmierć organizmu ludzkiego jest to nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgowego”. Zgodnie z tą definicją, fakt, że pień mózgu utracił w sposób nieodwracalny zdolność sterowania funkcjami organicznymi, pozwala lekarzom odłączyć aparaturę podtrzymującą życie poszczególnych organów (sztuczne oddychanie, sztuczne krążenie itd.). Uznaje się, że organizm ludzki jako całość jest systemem złożonym z wielości powiązanych ze sobą pod-systemów. Jeżeli więc pień mózgu utracił zdolność pełnienia funkcji integracyjnych, to poszczególne pod-systemy (żywe bądź sztucznie podtrzymywane w działaniu organy) nie tworzą już żyjącego organizmu ludzkiego jako całości.

          Jak widać, przed definicją śmierci stawia się pewien cel diagnostyczny, tzn. ma ona w praktyce ułatwiać rozpoznawanie definiowanego przedmiotu, tj. stanu śmierci organizmu ludzkiego. Tego rodzaju cel stawia się tzw. definicjom realnym, czyli takim, które podają jednoznaczną charakterystykę definiowanego przedmiotu; definicja realna jest bowiem zdaniem, które o definiowanym przedmiocie wypowiada coś, co tylko o nim orzec można zgodnie z prawdą^v . Nie wydaje się jednak, aby definicja śmierci mózgowej człowieka mogła być uznana za jednolitą definicję realną. Wprawdzie jest to definicja realna^vi , problem polega jednak na tym, że mogłaby ona spełniać cel diagnostyczny tylko wówczas, gdyby ustanie funkcji pnia mózgowego było stanem dobrze zdefiniowanym, tzn. nie wymagającym empirycznych procedur prowadzących do jego ustalenia. Tymczasem problemem medycznym jest właśnie ustalenie za pomocą odpowiednich procedur badawczych, czy w danym przypadku pień mózgu pacjenta nieodwracalnie obumarł; jeśli stwierdzi się w sposób empiryczny stan nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgowego, uznaje się, że organizm ludzki nie żyje. Wszelako uznanie takie nie jest stwierdzeniem zachodzenia obiektywnego, realnego stanu rzeczy, lecz arbitralną decyzją, by ten właśnie a nie inny stan uznać za stan śmierci organizmu człowieka. Jest to decyzja arbitralna w sensie metodologicznym, tzn. jest podjęta z uwagi na cel, który chce się osiągnąć; w sensie medycznym bowiem jest ona uzasadniana merytorycznie, tzn. podejmowana na podstawie stosownej wiedzy przedmiotowej.

          Z metodologicznego punktu widzenia mamy więc tu do czynienia z dwiema odrębnymi i odmiennymi rodzajowo definicjami – definicją śmierci pnia mózgu i definicją śmierci organizmu ludzkiego. Wydaje się, że jeśli chodzi o definicję śmierci pnia mózgu, to podpada ona pod schemat tzw. definicji operacyjnych. Definicja operacyjna określa definiowane pojęcie przez podanie czynności (operacji) prowadzących do jego utworzenia. Schematem definicji operacyjnej jest następująca formuła zdaniowa: gdzie Q reprezentuje termin definiowany, Px oznacza opis dokonanej operacji, zaś Rx oznacza opis zachowania się przedmiotu poddanego tej operacji^vii . Spróbujmy zatem określić pojęcie śmierci pnia mózgu za pomocą podanego schematu. Uczynimy to zgodnie z wytycznymi Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 października 1996 r. w sprawie kryteriów śmierci mózgowej^viii .

          Wedle wytycznych ministerialnych, rozpoznanie śmierci pnia mózgu musi opierać się na rozpoznaniu nieodwracalnej utraty jego funkcji. Do rozpoznania takiego należy dojść przeprowadzając dwuetapowe postępowanie kwalifikacyjne. Na etapie pierwszym wysuwa się samo tylko podejrzenie śmierci pnia mózgu. Aby takie podejrzenie było prawdopodobne, należy dokonać u chorych określonych stwierdzeń i wykluczeń. Stwierdzić należy mianowicie, iż pacjent znajduje się w stanie śpiączki, jest sztucznie wentylowany, przyczyna śpiączki została rozpoznana^ix , wykazane zostało strukturalne uszkodzenie mózgu oraz uznano, że uszkodzenie to jest nieodwracalne z powodu wyczerpania możliwości terapeutycznych i upływu czasu. Jednocześnie zaś z grona chorych wykazujących powyższe objawy należy wykluczyć osoby zatrute, znajdujące się pod wpływem niektórych środków farmakologicznych, w stanie hipotermii wywołanej przyczynami zewnętrznymi, z zaburzeniami metabolicznymi i endokrynologicznymi, z drgawkami i prężeniami, a także noworodki donoszone poniżej siódmego dnia życia. Z logicznego punktu widzenia powyższe ustalenia można traktować jako określenie zbioru wartości zmiennej indywiduowej x, tzn. zakresu nazwy „pacjent, u którego podejrzewa się ustanie funkcji pnia mózgowego, czyli śmierć mózgu”.

          Etap drugi obejmuje wykonanie określonych badań potwierdzających nieobecność odruchów pniowych oraz stan bezdechu (brak oddechu). Należy przeprowadzić cały szereg takich badań, gdyż dopiero ich łączne występowanie upoważnia do stwierdzenia śmierci mózgowej. Z logicznego punktu widzenia mamy zatem do czynienia nie z jedną tylko funkcją zdaniową znajdującą się w zasięgu dużego kwantyfikatora, lecz z koniunkcją wielu funkcji zdaniowych tego rodzaju. W konsekwencji więc definicja operacyjna śmierci pnia mózgu podpada pod schemat: Schemat ten można też zapisać w sposób równoważny następująco:

          Zgodnie z wytycznymi Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie kryteriów śmierci mózgowej, wykonać należy siedem badań potwierdzających nieobecność odruchów pniowych oraz stan bezdechu (brak oddechu), a zatem definicję operacyjną śmierci pnia mózgu możemy opisać jako koniunkcję siedmiu zdań: przy czym w podanych wyżej zdaniach (1.) – (6.) w zasięgu kwantyfikatora znajdują się funkcje zdaniowe opisujące brak odruchów pniowych (oznaczanych w schemacie symbolami R₁, R₂, R₆), zaś funkcja zdaniowa R₇ ze zdania (7.) jest opisem stanu bezdechu. Symbol Q oznacza wyrażenie „pień mózgu jest martwy”. Ponieważ opis techniki wymaganych badań (opis operacji oznaczanych w schemacie symbolami P₁, P₂, P₇) jest nieistotny dla niniejszych rozważań, stąd w poniższych formułach podano jedynie nazwy badań^x .

          Operacyjna definicja śmierci pnia mózgu podana w polskich wytycznych da się więc opisać następująco: 1. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany badaniu reakcji na światło, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy źrenice x-a nie reagują na światło”; 2. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany badaniu odruchu rogówkowego, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy u x-a brak odruchu rogówkowego”; 3. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany próbie kalorycznej, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy u x-a brak ruchów gałek ocznych”; 4. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany sprawdzaniu reakcji bólowych, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy u x-a brak jakichkolwiek reakcji ruchowych na bodziec bólowy w zakresie unerwienia nerwów czaszkowych”; 5. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany sprawdzaniu odruchów wymiotnych i kaszlowych, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy u x-a brak odruchów wymiotnych i kaszlowych”; 6. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany badaniu odruchu oczno-mózgowego, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy u x-a brak odruchu oczno-mózgowego”; 7. „dla każdego x, jeżeli x zostanie poddany badaniu bezdechu, to pień mózgu x-a jest martwy wtedy i tylko wtedy, gdy u x-a występuje brak reaktywności oddechowego”.

          Oczywiście scharakteryzowana powyżej definicja śmierci pnia mózgu nie jest definicją śmierci organizmu człowieka. Jest to jedynie zdefiniowanie pojęcia, które może teraz pełnić rolę terminu definiującego w definicji śmierci organizmu: „Śmierć organizmu ludzkiego jako całości jest to stan, w którym nastąpiła śmierć pnia mózgu”. Mówiąc inaczej, to, co w praktyce medycznej określa się mianem kryteriów^xi śmierci pnia mózgu, otrzymało postać definicji operacyjnej, czyli zdefiniowany operacyjnie termin „śmierć pnia mózgu” może zostać użyty jako definiens w definicji terminu „śmierć organizmu ludzkiego” ^xii . Ze względów stylistycznych zwrot „stan, w którym nastąpiła śmierć pnia mózgu” zastąpmy równoznacznym zwrotem „stan nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu”. Definicja przybierze wówczas postać: „Śmierć organizmu ludzkiego jest to stan nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu”. Ponieważ chodzi tu nie o cały organizm, lecz o organizm jako całość, więc ścisłym sformułowaniem będzie: „Śmierć organizmu ludzkiego jako całości jest to stan nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu”.

          Powyższa definicja jest niewątpliwie definicją realną, podaje bowiem jednoznaczną charakterystykę definiowanego przedmiotu. Ponieważ termin definiujący (czyli: „nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu”) został już uprzednio zdefiniowany operacyjnie, podana definicja spełnia też cel diagnostyczny, tzn. pozwala rozpoznać definiowany przedmiot, czyli stan śmierci organizmu. Co więcej, wobec tak sformułowanej definicji można postawić jeszcze jedno zadanie, które od czasów Arystotelesa filozofia wysuwała wobec definicji realnej, domagając się od niej, by podawała nie tylko jednoznaczną, ale nadto istotną charakterystykę definiowanego przedmiotu^viii ; w tym wypadku chodziłoby o cechy istotne stanu śmierci organizmu.

          Wskazany postulat, aby definicja podawała cechy istotne, musi być odniesiony do danej dziedziny, tzn. definicja realna ma podawać te cechy, które są istotne, tzn. doniosłe czy specjalnie ważne, w danej dziedzinie^xiv . Rodzi to trudny problem ustalenia, które to cechy definiowanego przedmiotu można i należy uznać za specjalnie doniosłe z punktu widzenia danej dziedziny wiedzy, ściślej – ze względu na cele naukowe danej dziedziny. Oczywiście inne są cele w naukach teoretycznych (zarówno humanistycznych, jak przyrodniczych), a inne w naukach praktycznych. Nauki teoretyczne stawiają sobie za cel główny wykrywanie naturalnych prawidłowości, ich wyjaśnianie i przewidywanie na ich podstawie zdarzeń dotąd nie zaobserwowanych. Nauki praktyczne dążą do wskazania środków niezbędnych do osiągania pewnych określonych celów. Należy więc rozważyć, czy definicja: „Śmierć organizmu ludzkiego jako całości jest to stan nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu” należy do nauki teoretycznej, mianowicie biologii, czy do nauki praktycznej, mianowicie medycyny.

          Problematyka śmierci należy oczywiście do dziedziny biologii, jako że biologia jest nauką o organizmach żywych – śmierć interesuje biologię dlatego, że jest kresem organizmu żyjącego. Czy jednak biologia jest w zdolna odpowiedzieć na pytanie, czym jest życie, a w konsekwencji także na pytanie, czym jest śmierć, jeżeli w pytaniu tym chodzić będzie o wskazanie cech istotnych tych pojęć. Nie ulega wątpliwości, że tak postawiony problem musi wykraczać poza teren nie tylko biologii, lecz w ogóle nauk przyrodniczych. „Główna (...) trudność wiąże się z tym, że problem ten nie może być rozpatrywany wyłącznie na płaszczyźnie biologicznej, jest to bowiem również zagadnienie psychologiczne oraz – co jest szczególnie ważne – filozoficzne. Pytanie, kiedy kończy się życie człowieka (podobnie jak problem, kiedy życie ludzkie zaczyna się) nie może być rozstrzygnięty wyłącznie na podstawie aktualnego stanu wiedzy biologicznej i klinicznej; dlatego właśnie – między innymi powodami – jest to jeden z najtrudniejszych problemów medycyny i antropologii filozoficznej. Biologia bada, co to jest życie, psychologia zajmuje się życiem psychicznym człowieka, rzucić zaś światło na to, czym jest życie ludzkie w swej najgłębszej istocie, stara się filozofia, dąży do tego też religia^xv ”.

          Jak widać z powyższego, podana definicja śmierci organizmu jako całości nie jest definicją teoretyczną, lecz praktyczną – należy nie do biologii teoretycznej, lecz do medycyny jako nauki praktycznej. Głównym zadaniem nauk praktycznych jest znajdywanie środków do osiągania pewnych określonych celów. Jeżeli więc na terenie nauki praktycznej stawiamy pytanie o cechy istotne danego przedmiotu czy zjawiska, to zakładamy zwykle odniesienie do celu, który ta nauka chce osiągnąć. Celem nauk medycznych jest leczenie chorób i zapobieganie im, to zaś jest możliwe, gdy potrafimy chorobę rozpoznać i na tej podstawie dobrać środki lecznicze. Dlatego w medycynie praktycznej cechami istotnymi są cechy diagnostyczne, gdyż one umożliwiają rozpoznanie choroby, oraz wszelkie te cechy, z których można wysnuć wskazówkę co do sposobu zwalczania choroby. Przykładowo: za cechę istotną chorób zakaźnych uważa się nie ich obraz kliniczny, lecz to, jaki zarazek je wywołał; ta cecha bowiem ma zarówno wartość diagnostyczną, jak wartość informacyjną co do metody zapobiegania i leczenia^xvi . Zdefiniowanie śmierci organizmu jako całości poprzez śmierć pnia mózgu spełnia określony cel praktyczny – pozwala mianowicie określić moment, od którego można już odłączyć aparaturę resuscytacyjną. Ujmując to jeszcze bardziej praktycznie, powiemy: pozwala określić moment, w którym można rozpocząć pobieranie ze zwłok organów do przeszczepu.

          Praktyczny charakter omawianej definicji ukazuje wyraźnie, że mamy tu do czynienia z definicją śmierci organizmu ludzkiego właśnie, a nie z definicją śmierci człowieka^xvii . Chcąc zdefiniować śmierć człowieka, musielibyśmy wpierw ustalić, co jest tą cechą, której zanik powoduje, że od tego właśnie momentu człowiek żywy staje się człowiekiem martwym, analogicznie jak zanik funkcji pnia mózgowego sprawia, że żywy organizm ludzki staje się organizmem martwym. Niewątpliwie cechą wyróżniającą człowieka spośród innych organizmów żywych jest świadomość. Można by zatem przyjąć następującą biomedyczną definicję człowieka: „człowiek jest to organizm posiadający świadomość w stanie potencjalnym lub aktualnym”. W konsekwencji musielibyśmy uznać, iż organizm przestaje być człowiekiem w momencie nieodwracalnej utraty świadomościowych funkcji mózgu. Definicja śmierci człowieka mogłaby więc mieć postać: „Śmierć człowieka jest to stan nieodwracalnego ustania funkcji wyższych partii mózgu”. Aby definicja taka mogła spełniać cele praktyczne – w szczególności określać moment, w którym wolno przerwać resuscytację organizmu ludzkiego z nieodwracalnie uszkodzonymi wyższymi partiami mózgu (obszarem korowym), choć z żywym pniem mózgu – należałoby podać definicję operacyjną śmierci wyższych partii mózgu, analogiczną do określonej powyżej definicji śmierci pnia mózgu. Wydaje się, że obecny poziom wiedzy medycznej nie pozwala na sformułowanie takiej definicji. Jednak wydaje się również, że rozwój nauk biomedycznych już wkrótce na to pozwoli. A wówczas może się okazać, że przyjęcie nowej definicji – tym razem już definicji śmierci człowieka – byłoby korzystne ze względu na cele terapeutyczne Czy zaakceptujemy wtedy tę definicję, usprawiedliwiając wątpliwości moralne? (Artykuł pierwotnie ukazał się w: „Archeus. Studia z bioetyki i antropologii filozoficznej” 1, 2000. Został także przedrukowany jako rozdział w książce: J. Kopania, Etyczny wymiar cielesności, Aureus, Kraków 2002.).

PIŚMIENNICTWO

ⁱ Zob. A Definition of Irreversible Coma, Report of the Ad Hoc Committee of the Harvard Medical School, „Journal of the American Medical Association” 1968, 205, 6, 85-88.

ⁱⁱ Zob. Komunikat w sprawie wytycznych Krajowych Zespołów Specjalistycznych w dziedzinach: anestezjologii i intensywnej terapii, neurologii i medycyny sądowej w sprawie kryteriów śmierci mózgu, „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej”, nr 6 z 26 czerwca 1984 r., poz. 38 (same wytyczne wydane zostały w formie odrębnej broszury).

ⁱⁱⁱ Zob. Komunikat Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 sierpnia 1994 r. w sprawie wytycznych Krajowych Zespołów Specjalistycznych w dziedzinach: anestezjologii i intensywnej terapii, neurologii, neurochirurgii oraz medycyny sądowej w sprawie kryteriów śmierci mózgu, „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej”, nr 11 z 5 września 1994 r., poz. 24.

^iv Zob. Komunikat Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 października 1996 r. o wytycznych w sprawie kryteriów stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierci mózgowej), „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej”, nr 13 z 30 listopada 1996 r., poz. 36. Załącznikiem do tego Komunikatu są „Wytyczne w sprawie kryteriów stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierci mózgowej)”.

^v Zob. K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa 1974, s. 83-85.

^vi Lekarze skłonni są postulować, by definicja śmierci miała właśnie charakter definicji realnej, nie zaś nominalnej (słownej). Zob. J. Doroszewski, glossa do artykułu: M. Sych, Aspekty etyczne pobierania narządów do przeszczepów, „Polski Przegląd Chirurgiczny” 64, 3, 1992, 205-209.

^vii Zob. W. Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, hasło „Definicja operacyjna”. Podaną formułę czytać należy następująco: „dla każdego x, jeżeli Px, to Qx wtedy i tylko wtedy, gdy Rx”. Symbol odpowiadający zwrotowi „dla każdego x” to tzw. duży kwantyfikator. O funkcji zdaniowej występującej za kwantyfikatorem mówimy, że znajduje się w zasięgu tego kwantyfikatora.

^viii Zob. wyżej, przypis 3. Zob. także M. Sych, Rozważania o definicji śmierci, „Służba Zdrowia” nr 43/44 z 23 października – 5 listopada 1994, s. 7-8 oraz J. Duda, Transplantacja w prawie polskim, Aspekty cywilnoprawne, Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, Kraków 1998, s. 68-71. Biomedyczne definicje śmierci podaje P. Troszkiewicz, W poszukiwaniu definicji śmierci, „Studia Philosophiae Christianae” XXXI, 2, 1995.

^ix To, aby przyczyna śpiączki była znana, jest niesłychanie ważne. Zdarzają się bowiem przypadki głębokiej śpiączki z przyczyn innych niż trwałe uszkodzenie pnia mózgu, np. z powodu przedawkowania leków, wrodzonej wady enzymatycznej, czasowego uszkodzenia mózgu wskutek niedotlenienia i in.; zob. A. Smith, Umysł, tłum. B. Kamiński, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1989, s. 298.

^x Dla ilustracji podajmy, że np. opis badania zwanego próbą kaloryczną może być sformułowany następująco: po sprawdzeniu, czy u pacjenta istnieje pełna drożność przewodów słuchowych zewnętrznych, należy skierować strumień z 20 ml lodowatej wody (temp. 3-10⁰ C) na błonę bębenkową i obserwować zachowanie się gałek ocznych.

^xi Po opublikowaniu wspomnianego raportu Komisji Harwardzkiej nowojorski Institute of Society, Ethics, and Life Sciences powołał specjalny zespół – Task Force on Death and Dying – dla zbadania metodologicznej i deontologicznej poprawności kryteriów śmierci mózgowej. Zespół opracował raport, w którym uznano, że wszelkie tego rodzaju kryteria powinny być na tyle jasne i proste, aby mogły być stosowane przez lekarzy w sposób rutynowy, a jednocześnie były zrozumiałe dla prawników; podkreślono nadto, iż nie powinny one eliminować kryteriów tradycyjnych, czyli stwierdzających ustanie spontanicznego oddychania i krążenia, w tych przypadkach, w których nie stosowano sztucznego wspomagania tych funkcji. Zob. Refinements in Criteria for the Determination of Death: An Appraisal, A Report by the Task Force on Death and Dying of the Institute of Society, Ethics, and the Life Sciences, „Journal of the American Medical Association” 221, 1, 1972, s. 48-53. Decydujące znaczenie dla wypracowania zasad opracowywania, stosowania i ujednolicenia kryteriów śmierci mózgowej miał raport opracowany w ramach projektu badawczego sponsorowanego przez amerykański National Institute of Neurological Diseases and Stroke; zob. An Appraisal of the Criteria of Cerebral Death: A Summary Statement, A Collaborative Study, „Journal of the American Medical Association” 237, 10, 1972, s. 982-986.

^xii W komentarzu redakcyjnym do cytowanego już raportu Task Force on Death and Dying of the Institute of Society, Ethics, and the Life Sciences uznano za wskazane podkreślić: „Kryteria, żadne kryteria, nie definiują śmierci. Raczej pozwalają nam one jedynie orzec, iż śmierć nastąpiła. Jest to wykrywanie raczej niż definiowanie. Tak więc są one jedynie narzędziami i ich właściwe użycie zależy od właściwego osądu”; Harvard Criteria: An Appraisal, Editorial Comment, „Journal of the American Medical Association” 221, 1, 1972, s. 65.

^xiii Zob. K. Ajdukiewicz, dz. cyt., s. 84-85.

^xiv Por. J. Kotarbińska, Definicja, w: tejże, Z zagadnień teorii nauki i teorii języka, Państwowe Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1990, ss. 131-135 i 145-148.

^xv J. Doroszewski, glossa do M. Sych, art. cyt., s. 207.

^xvi Por. J. Kotarbińska, dz. cyt., s. 147.

^xvii Szerzej na ten temat zob. J. Kopania, M. Nowacka, Śmierć organizmu a śmierć człowieka, „sztuka leczenia” 4, 1999, s. 51-60. Zob. także rozwinięcie tego tematu w: M. Nowacka, Ku utylitarystycznej definicji śmierci, w: H. Promieńska (red.), Etyka wobec problemów współczesnego świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003.