Toksyna botulinowa (BTX), inaczej zwana jadem kiełbasianym, jest neurotoksyną wytwarzaną przez bakterie Clostridium botulinum (pałeczki jadu kiełbasianego). Swoją nazwę zawdzięcza licznym epidemiom zatruć pod koniec XVII w. na terenie Niemiec, których źródłem były źle przechowywane szynki i kiełbasy. Istnieje siedem serotypów toksyny botulinowej, oznaczonych od A do G, ale tylko typy A, B i E wywołują objawy groźnego zatrucia (botulinizmu). Dawka śmiertelna dla mężczyzny ważącego 70 kg w przypadku toksyny typu A drogą doustną wynosi jedynie 70 μg. Obecnie tylko trzy typy toksyny botulinowej znajdują zastosowania w medycynie: Botox, Dysport (oba preparaty zawierają toksynę botulinową typu A) oraz NeuroBloc (toksyna botulinowa typu B).

Mechanizm działania

Toksyna botulinowa działa na synapsy nerwowo-mięśniowe w organizmie. Wywołuje porażenie mięśni w wyniku blokowania uwalniania acetylocholiny w płytce motorycznej mięśni szkieletowych, hamując tym samym przekazywanie impulsów nerwowych przez połączenie synaptyczne.

Wykorzystanie w medycynie

Toksyna botulinowa, mimo dużej toksyczności, w małych dawkach jest podawana w wielu schorzeniach:

- układu ocznego: leczenie różnych postaci zeza, oczopląsu, nadmiernego łzawienia, „suchego oka”, miopatii, niedomykalności powiek, opadania powieki górnej, spastycznych kurczy powiek itd.;

- układu pokarmowego: leczenie zaburzeń połykania, skurczu zwieracza wpustu, przerostowego zwężenia odźwiernika, choroby Hirschprunga, szczeliny odbytu, proctalgia fugax;

- nadmiernej potliwości i poceniu smakowym;

- niekontrolowanych ruchach: leczenie drżenia podniebiennego, mioklonicznych skurczy kończyn, drżenia głowy i szyi, tików nerwowych, spastyczności kończyn górnych, stopy końsko-szpotawej u dzieci z porażeniem dziecięcym, kręczu karku;

- porażeniach i niedowładach: leczenie porażenia mózgowego, synkinezy po samoistnym porażeniu nerwu twarzowego, porażenia nerwu twarzowego;

- dystoniach;

- bólach mięśniowo-powiężniowych, migrenach;

- medycynie estetycznej: szerokie zastosowanie w dermatologii i kosmetologii, szczególnie w usuwaniu zmarszczek czoła spowodowanych nadmiernym kurczem mięśnia marszczącego brwi i mięśnia podłużnego nosa.

Skutki uboczne i powikłania

Mimo że skutki uboczne stosowania toksyny botulinowej w zabiegach występują stosunkowo rzadko, przy niewłaściwym podaniu może dojść do: opadania powiek, nasilenia zeza, podwójnego widzenia, zaburzenia orientacji przestrzennej lub uszkodzenia rogówki. Długotrwałe podawanie toksyny botulinowej może spowodować powstawanie przeciwciał. Znacznie częściej dochodzi jednak do zatrucia toksyną botulinową poprzez spożycie bakterii lub przetrwalników wraz z pożywieniem. Dochodzi wówczas do objawów, takich jak: niedowład kończyn, opadanie żuchwy i powiek, trudności w połykaniu i mowie, podwójne i nieostre widzenie, światłowstręt, zez zbieżny czy rozszerzenie źrenic. Chory może umrzeć wskutek porażenia ośrodka oddechowego lub nagłego zatrzymania krążenia.

Rzadziej występują także zakażenia przyranne, z mechanizmem przypominającym tężec, gdy toksyna jest wytwarzana w ranie zakażonej przez bakterie Clostridium botulinum. Wszystkie postacie zatrucia jadem kiełbasianym mogą być śmiertelne i wymagają pilnego wezwania pogotowia ratunkowego.