Fenspiryd był bardzo popularnym lekiem stosowanym w infekcjach dróg oddechowych. Substancja ma działanie silnie rozkurczające wobec oskrzeli. Towarzyszy mu często korzystna terapeutycznie aktywność przeciwalergiczna. Preparaty zawierające fenspiryd były dzięki tym właściwościom skutecznymi środkami ułatwiającymi wykrztuszanie, jednocześnie wykazując pewien potencjał przeciwzapalny. Z tych względów syropy z tą substancją były często polecane do stosowania u dzieci przez lekarzy.

Mechanizm działania terapeutycznego fenspirydu opiera się na antagonizmie wobec receptora H1. Dzięki temu lek wywołuje efekt przeciwhistaminowy, zmniejszając przekrwienie błony śluzowej w obrębie dróg oddechowych, zmniejszając objętość wydzieliny w oskrzelach oraz hamując proces zapalny. Oficjalnym wskazaniem do stosowania fenspirydu było objawowe leczenie kaszlu występującego w trakcie chorób zapalnych oskrzeli i płuc. Dodatkowo fenspiryd posiada zdolność blokowania przemian kwasu arachidonowego. Zmniejsza w ten sposób intensywność syntezy prostaglandyn i leukotrienów, będących mediatorami stanu zapalnego. Zmniejsza również zjawisko chemotaksji oraz uwalnianie cytokin, co przyczynia się do zahamowania cytotoksycznej aktywności makrofagów.

Składa się to na wielokierunkowy mechanizm działania fenspirydu. Podsumowując, lek ten przynosił efekty:

• przeciwalergiczne,
• przeciwzapalne,
• sympatykomimetyczne,
• hamujące nadmierne wydzielanie gruczołów śluzowych.

Syropy zawierające fenspiryd były zarejestrowane do stosowania już u małych dzieci od drugiego roku życia. Zakup leków z tą substancją nie wymagał recepty od lekarza. Powszechnie uchodziły za bezpieczne preparaty do stosowania w łagodnych stanach chorobowych.

Przykładowe preparaty to:

• Eurefin,
• Pulneo,
• Eurespal.

Często zgłaszanym działaniem niepożądanym przez pacjentów była senność wynikająca z właściwości przeciwhistaminowych.

Cudowny lek okazuje się niebezpieczny

W maju 2019 roku Komitet do spraw Oceny Ryzyka w ramach Nadzoru nad Bezpieczeństwem Farmakoterapii zalecił wycofanie pozwoleń na dopuszczenie do obrotu produktów z fenspirydem. W wyniku tego leki te przestały być dostępne na rynku europejskim. Przyczyną tej decyzji była analiza danych pochodzących z raportów i badań. Wynikało z nich, że fenspiryd może wywoływać zaburzenia rytmu serca.

W raportach opisane zostały przypadki wydłużenia czasu odstępu QT pracy oraz nieprawidłowości w przewodnictwie elektrycznym serca u pacjentów stosujących fenspiryd. Do potwierdzenia działania proarytmicznego substancji zostały wykorzystane testy na zwierzętach. W analizie ryzyka zostały również uwzględnione wyniki badań laboratoryjnych oraz dane opublikowane w piśmiennictwie. W ocenie bezpieczeństwa stosowania preparatu znaczenie miały też testy niekliniczne. Przeprowadzono między innymi badanie dotyczące genu hERG, mającego bezpośredni wpływ na kanały jonowe serca. Wyniki wskazywały na to, iż fenspiryd ma właściwości proarytmiczne, co oznacza, że może wywołać lub nasilić arytmię.

Wcześniejsze kontrowersje związane z działaniami niepożądanymi fenspirydu

Aktualne wycofania fenspirydu nie są jednak pierwszą sytuacją, w której substancja ta jest brana pod lupę ze względu na ryzyko związane z jej stosowaniem. Związek ten był badany w testach na szczurach i królikach w aspekcie wpływu fenspirydu na rozród oraz obecność wad rozwojowych u płodów. Lek nie wpływał, nawet w bardzo dużych dawkach, na płodność samców szczurów. W przypadku samic szczurów zaobserwowano wydłużenie się okresu trwania cyklu rui oraz zwiększoną liczbę poronień mających charakter przedimplantacyjny. Ostatecznie oba czynniki prowadziły do spadku liczby żywych embrionów w próbie badanej.

Rozszczep podniebienia u płodów zaobserwowano w testach toksyczności fenspierydu przeprowadzonych zarówno na szczurach, jak i królikach. Wyniki te świadczą o tym, że substancja może zaburzać rozwój płodowy lub zarodkowy. Należy jednak zaznaczyć, że dane wskazujące na toksyczne działanie w aspekcie rozrodu ssaków dotyczyły jednak dawek odpowiadających wyższym niż te stosowane w terapii u ludzi. Wykazano jednocześnie, stosując test Amesa oraz aberracji chromosomalnych in vitro, że fenspiryd nie ma właściwości genotoksycznych.

Analiza porównawcza ryzyka i korzyści stosowania

Stosunek korzyści do ryzyka produktu leczniczego jest bardzo ważnym pojęciem związanym z badaniami klinicznymi leków. Aby substancja została wprowadzona na rynek, jej wartość terapeutyczna musi przerastać niebezpieczeństwa związane z jej stosowaniem. Wszystkie leki wpływają na biochemię i fizjologię organizmu. W związku z tym praktycznie nie ma skutecznych preparatów pozbawionych szkodliwości. Działania niepożądane są wpisane w naturę leków. W przypadku ciężkich chorób, takich jak rak, dopuszczalne ryzyko związane z terapią jest znacznie wyższe niż w przypadku łagodnych schorzeń. Chemioterapia jest bardzo obciążającą dla organizmu metodą leczenia, mimo to substancje stosowane w tej metodzie leczenia są dopuszczone do terapii. Takie ryzyko i obciążenie nie będą jednak akceptowalne w przypadku preparatów stosowanych w przebiegu sezonowych infekcji.

Fenspiryd był lekiem stosowanym w leczeniu łagodnych chorób przebiegających z kaszlem. Na rynku farmaceutycznym znajduje się wiele preparatów o podobnym spektrum działania. Badania i prace przeglądowe wykazały, że stosowanie preparatów zawierających ten składnik może prowadzić do niebezpiecznych, trudnych do przewidzenia zaburzeń pracy serca. Stwierdzono, że ryzyko związane ze stosowaniem substancji znacząco przerasta korzyści terapeutyczne. W związku z tym Komitet do spraw Oceny Ryzyka w ramach Nadzoru nad Bezpieczeństwem Farmakoterapii uznał, że leki zawierające fenspiryd należy wycofać z rynku.

Jak to możliwe, że niebezpieczny lek był obecny na rynku przez tyle lat?

Fenspiryd był lekiem dostępnym na rynku od 1973 roku. Cieszył się dużą popularnością wśród pacjentów i był polecany przez specjalistów. Wycofanie takiego preparatu ze względu na ryzyko stosowania może budzić obawy wśród pacjentów odnośnie terapii innymi lekami. Sytuację tę należy jednak traktować jako świadectwo czujności i dbałości komitetu PRAC. Przez wszystkie lata obecności fenspirydu na rynku oficjalnie zaraportowano jedynie 5 przypadków arytmii związanej z wydłużeniem odcinka QT u pacjentów stosujących tę substancję. Decyzja o wycofaniu leku jest związana z faktem, że z badań wynika, iż wykazuje on pewną aktywność proarytmiczną, a jednocześnie jest to lek stosowany w łagodnych stanach chorobowych. Obecność na rynku wielu bezpieczniejszych preparatów o takich samych wskazaniach również przyczyniła się do usunięcia fenspirydu z użycia terapeutycznego.