Schizofrenia katatoniczna  to postać schizofrenii o najostrzejszym przebiegu. Główną cechą wyróżniającą ją jest dynamika ruchu. Może ona przyjąć dwie skrajne formy. Z jednej strony mamy zastygnięcie w bezruchu- postać hipokinetyczną. Może ona przejść w całkowite osłupienie. Z drugiej strony natomiast obserwuje się gwałtowne wyładowania ruchowe przejawiające się chaotycznym, bezcelowym poruszaniem się. To tak zwana postać hiperkinetyczna, która w swoim apogeum może zamienić się w szał katatoniczny. Zmiany w dynamice ruchu są objawami typowymi dla lęku i stresujących sytuacji, które są jednocześnie najbardziej charakterystycznymi zewnętrznymi przejawami tej formy schizofrenii.

Rozkojarzenie dominujące w mowie chorego na schizofrenię jest typowe dla wszystkich jej form, proces rozkojarzenia ruchowego jest natomiast znamienny tylko dla schizofrenii katatonicznej. W tej postaci choroby dezorganizacja obejmuje większość procesów życiowych chorego.

Kolejną charakterystyczną cechą, która może odróżnić schizofrenię katatoniczną od innych odmian tego schorzenia są liczne objawy endokrynno-wegetatywne. Można wśród nich wymienić:

• rozszerzenie źrenic
• zaburzenia naczyniowo-ruchowe (obserwuje się na przykład zasinienie stóp i dłoni, a także drastyczny spadek ich temperatury)
• wzmożony łojotok, przejawiający się zwłaszcza nadmiernie tłustą skóra twarzy
• zatrzymanie menstruacji
• zaburzenia łaknienia
• zaburzenia snu

To forma schizofrenii w której dochodzi do rozchwiania równowagi biochemicznej i fizjologicznej organizmu. Może ona być szybko i jednoznacznie zdiagnozowana podczas badań laboratoryjnych, stąd też uznaje się, że forma katatoniczna ma najlepsze rokowania spośród wszystkich innych typów schizofrenii.

Jednak zdarzają się  również i takie przypadki w których gwałtownie przebiegająca psychoza tego typu kończy się śmiercią chorego. Zwykle przy tej okazji nie ma żadnych objawów anatomopatologicznych, które można byłoby uznać za przyczynę zgonu. Przyjmuje się więc, że są temu winne gwałtowne wyładowania układu endokrynno-wegetatywnego.

Kolejną cechą napadów schizofrenii katatonicznej na którą należy zwrócić uwagę jest fakt, że mogą one przyjąć cykliczny przebieg. Nawroty tej formy schizofrenii zdarzają się częściej, niż w innych przypadkach.

Zazwyczaj zmianom ruchowym towarzyszą niebywale silne emocje chorego. Przeważa lęk, ale znaczenie mają również inne uczucia, takie jak nienawiść, obezwładnienie, czy też przekonanie o posiadaniu niezwykłej mocy lub wręcz uczucie ekstazy. Jakiekolwiek uczucia nie występowałyby jednak u chorej osoby to tym osiowym zawsze jest lęk, którzy przesłania wszystkie pozostałe. Powiązany jest z gwałtownym rozbiciem struktury świata chorego i uniemożliwia mu normalną egzystencję.

Pomiędzy skrajnymi formami zmian ruchowych wyróżnić możemy różne epizody pobudzenia, czy też zahamowania aktywności ruchowej. Często wzajemnie się one ze sobą przeplatają. Znamienny dla schizofrenii katatonicznej jest fakt występowania częściowych zmian ekspresji ruchowej, takich jak:

• zahamowania/pobudzenia mowy
• osłabienia/wzmocnienia ekspresji mimicznej
• osłabienia/wzmocnienia ekspresji gestykulacyjnej
• zahamowania/pobudzenia tylko jednej formy ruchowej

Pobudzeniu czynności życiowych towarzyszy zwykle ich powtarzalność- chorzy wielokrotnie wykonują określone ruchy, gesty, czy też powtarzają jedno, konkretne słowo. Określa się to mianem schizofrenicznej perseweracji. Zwykle występuje to na zasadzie objawów towarzyszących zdrowemu człowiekowi podczas zdenerwowania, kiedy to wtrącamy do każdej wypowiedzi to samo słowo, czy też nerwowo poruszamy kończynami.

Zwykle obie formy zmian towarzyszących schizofrenii katatonicznej wywołują silny szok otoczenia. Trudno jest ludziom bowiem ukryć lęk wynikający z czyichś nieusystematyzowanych i niekontrolowanych ruchów. Są one chaotyczne i gwałtowne, jakby przyświecał im cel uwolnienia się z pułapki i ucieczki. Zwykle towarzyszy im osłupienie i odrętwienie, niemy wyraz twarzy nie ukazujący żadnych emocji. Chory nie reaguje na sygnały z otoczenia. Nie odpowiada na zadane pytania. Jego oczy zwykle zastygają w bezruchu- nie wykazuje on żadnych objawów kontaktu wzrokowego z otoczeniem. Obserwuje się dwie możliwe reakcje chorego na próby zachęcenia go do podjęcia określonego typu działań:

• negatywizm czynny, w którym chory stawia opór i nie poddaje się woli innej osoby
• negatywizm bierny, w którym chory jest obojętny i bez żadnych wątpliwości wykonuje polecenia

Często w przypadku schizofrenii katatonicznej czynności chorego znacznie przekraczają możliwości i wytrzymałość normalnego człowieka. Zdarza mu się na przykład utrzymywać kończyny w górze przez czas znacznie dłuższy, niż jest w stanie to zrobić zdrowy psychicznie człowiek. Znamienna jest także skłonność schizofrenika katatonicznego do przyjmowania nietypowych i niewygodnych dla zdrowych osób pozycji w czasie codziennego życia. Za typową czynność uznaje się na przykład leżenie z głową uniesioną ponad poduszką.

Pomimo wrażenia, że chory pozostaje tak pogrążony w swoim napadzie, że nie odbiera żadnych wewnętrznych bodźców zwykle okazuje się, że po jego przebyciu jest on w stanie dokładnie zrelacjonować przebieg zdarzeń. Zdarza się jednak i tak, że napadowi towarzyszy całkowita lub częściowa amnezja.

Kolejną cechą, o której należy wspomnieć przy okazji opisywania napadów schizofrenii katatonicznej jest fakt, że chorzy zwykle przez pewien czas nie odczuwają podstawowych potrzeb fizjologicznych. Zdarza im się nie przyjmować pokarmu, czy też nie pić przez dłuższy czas. Nie zważają oni również na naturalną przecież potrzebę snu.