Błonica
Błonica jest ostrą, ciężką chorobą zakaźną wywołaną przez Gram-dodatniego maczugowca Corynebacterium diphtheriae. Rozprzestrzenia się drogą kropelkową. Wyróżnia się kilka postaci choroby, w tym błonicę gardła (tzw. dyfteryt), krtani (tzw. dławiec), nosa, rzadziej ucha lub skóry. Po wniknięciu do organizmu bakteria powoduje powstawanie tzw. pseudobłon rzekomych mających postać półprzezroczystych szarych lub czarnych nalotów, krwawiących przy próbie usunięcia. Pseudobłony powstają na skutek martwicy tkanek. W przebiegu błonicy gardła i krtani może powstawać obrzęd prowadzący do niewydolności oddechowej. Dochodzi także do ogólnego zatrucia organizmu za sprawą głównego czynnika wirulencji: silnej toksyny błoniczej, co może prowadzić do zaburzenia pracy wielu narządów oraz powikłań neurologicznych.
Po wprowadzeniu powszechnych szczepień przeciw błonicy w 1954 r. zapadalność na tę chorobę drastycznie spadła, jednak wciąż nie została całkowicie wyeliminowana. W 2016 r. WHO odnotowała ponad 7 tys. przypadków. W Europie odnotowuje się 20-30 zachorowań i kilka zgonów rocznie. Od 2001 r. nie odnotowano żadnego przypadku błonicy na terenie Polski.
Tężec
Tężec jest ostrą chorobą układu nerwowego o wysokiej śmiertelności, wywołaną przez Gram-dodatnią laseczkę Clostridium tetani. Tężec nie jest zaraźliwy. Jest to choroba przyranna ludzi i zwierząt, w której wrotami zakażenia jest przerwanie ciągłości powłok ciała, przez które bakterie przedostają się z gleby, kurzu, wody oraz przewodu pokarmowego zwierząt, a także podczas porodu. W beztlenowym środowisku rany bakterie namnażają się, wytwarzając toksynę tężcową, która blokuje zakończenia nerwowe. Objawy trwają od 3 dni do 4 tygodni. Choroba przebiega w trzech postaciach: uogólnionej, gdzie głównym objawem są bolesne skurcze mięśni powodujące m.in. łukowate wyprężenie ciała, szczękościsk, zaburzenia ciśnienia tętniczego, postaci miejscowej obejmującej skurcze mięśni w okolicy rany lub zajęcie nerwów czaszkowych oraz postaci noworodkowej, w której śmiertelność w przypadku niedostatecznej pomocy medycznej sięga ponad 80%. Każdego roku z powodu tężca umiera ponad 140 tys. noworodków i 30 tys. matek. W Polsce ostatni przypadek tężca noworodków odnotowano w 1983 r. Obecnie na chorobę tę zapadają głównie osoby w wieku ponad 60 lat, od dawna nieszczepione. Obowiązkowe szczepienia przeciw błonicy i tężcowi obejmują dzieci i młodzież do ukończenia 19. roku życia.
fot. Obraz Charlesa Bella z 1809 r. ukazujący opistotonus wywołany tężcem
Krztusiec
Krztusiec (koklusz) jest chorobą układu oddechowego wywołaną przez Gram-ujemną pałeczkę Bordetella pertussis. Do zakażenia drogą kropelkową dochodzi u 80-90% nieuodpornionych osób. Okres wylęgania wynosi od 6 do 20 dni. Pałeczka krztuśca namnaża się w tkankach, produkując m.in. toksynę krzuściową oraz niszcząc nabłonek układu oddechowego. W pierwszym, najbardziej zaraźliwym etapie infekcji (1-3 tygodnie) objawy nie są specyficzne. W drugiej fazie (trwającej 4-8 tygodni) występuje charakterystyczna gęsta, lepka wydzielina gromadząca się w oskrzelach i zatykająca przełyk, co prowadzi do napadowego i bolesnego kaszlu oraz uniemożliwia ponowne nabranie powietrza. Napady kaszlu mogą prowadzić do całkowitego wyczerpania organizmu, wymiotów, bezdechu i licznych powikłań. Faza zdrowienia, w której kaszel występuje w różnym nasileniu, może trwać nawet 3 miesiące lub dłużej. Najbardziej zagrożone ciężkim przebiegiem choroby są nieuodpornione niemowlęta i małe dzieci, u których zachorowanie wiąże się z ryzykiem wystąpienia m.in. zapalenia płuc, bezdechu, drgawek, encefalopatii.
Po wprowadzeniu masowych szczepień w roku 1960 odnotowano ponad 100-krotny spadek zachorowalności. Od lat 90. obserwuje się ponowny wzrost zapadalności na krztusiec, który obecnie w Polsce utrzymuje się na poziomie 5-7 tys. przypadków rocznie. Największą zapadalność na krztusiec odnotowuje się wśród osób w wieku 15-25 lat.
Szczepionki
Dostępne na rynku szczepionki przewidziane w Programie Szczepień Ochronnych występują jedynie w formie skojarzonej łączącej trzy komponenty błonicy, krztuśca i tężca (DTP). Szczepionka ta zawiera nieaktywne toksyny (toksoidy) błonicy i tężca oraz, w zależności od składnika skierowanego przeciwko krztuścowi, całe, zabite pałeczki bądź jedynie oczyszczone antygeny białkowe bakterii. Wyróżnia się następujące warianty:
- szczepionka całokomórkowa (DTPw), zawierająca całe, zabite pałeczki krztuśca, osłabione przez działanie wysokiej temperatury i środków chemicznych. Jest to szczepionka refundowana, przeznaczona dla wszystkich dzieci w pierwszych dwóch latach życia,
- szczepionki bezkomórkowe (DTPa – ang. acellular), zawierające oczyszczone antygeny pałeczki krztuśca: nieaktywny toksoid krztuścowy, hemaglutyninę włókienkową, perlaktynę lub antygeny fimbrii. Preparat może być stosowany jako szczepienie podstawowe w pierwszych dwóch latach życia oraz jako dawka przypominająca u dzieci w 6. roku życia. Oprócz szczepionki trzyskładnikowej Infanrix-DTPa, szczepionki bezkomórkowe wchodzą w skład preparatów wieloskładnikowych (4 w 1 DTPa-IPV Tetraxim przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis; 5 w 1 Infanrix-IPV+Hib lub Pentaxim przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b; 6 w 1 Infanrix Hexa lub Hexacima przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B). Szczepionka bezkomórkowa DTPa stosowana jest jako szczepienie obowiązkowe przypominające w 6. roku życia, a także w cyklu szczepień podstawowych u wcześniaków urodzonych przed 37. tygodniem ciąży lub z masą urodzeniową <2500 g oraz u dzieci z przeciwwskazaniami do szczepienia szczepionką pełnokomórkową. Jeżeli w cyklu szczepień podstawowych dziecko otrzymało DTPa, należy kontynuować schemat z użyciem preparatu tego samego producenta, ze względu na różnice w składzie antygenów krztuśca.
Szczepionki dla młodzieży i dorosłych występują w postaci preparatów bezkomórkowych ze zmniejszoną dawką toksoidów błoniczego i tężcowego (dTpa). W Polsce zarejestrowane są obecnie cztery takie preparaty: Boostrix, Boostrix Polio (dodatkowy komponent IPV przeciw poliomyelitis), Adacel oraz Tdap szczepionka SSI. Szczepionki te różnią się pod względem składu antygenów B. pertussis, zawierając od 1 do 5 antygenów.
Szczepienia przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi są obowiązkowe i obejmują szczepienia podstawowe w schemacie: pierwsza dawka w 2. miesiącu życia, druga dawka w 3-4. miesiącu życia, trzecia dawka w 5-6. miesiącu życia, czwarta dawka w 16-18. miesiącu życia, szczepienia przypominające: w 6. roku życia (szczepionką DTPa), w 14. roku życia (szczepionką dTap). Szczepienie obowiązkowe obejmuje również osoby dorosłe w wieku 19 lat z użyciem szczepionki dwuwalentnej dT przeciw błonicy i tężcowi. Osobom tym zaleca się jednak odpłatną szczepionkę dTpa. U zranionych osób, gdy ryzyko wystąpienia tężca jest wysokie, w zależności od sytuacji stosuje się przypominającą dawkę lub kilka dawek szczepionki (komponent tężcowy może wchodzić w skład szczepionek monowalentnych lub dwuwalentnych).
Szczepienia zalecane (odpłatne) poleca się także m.in. personelowi medycznemu mającemu kontakt z noworodkami i niemowlętami, osobom w podeszłym wieku, które są narażone na zakażenie, kobietom planującym ciążę i ciężarnym po 28. tygodniu ciąży (co zapewnia dziecku tzw. ochronę kokonową, tj. przekazanie przeciwciał jeszcze w życiu płodowym). Dawkę przypominającą szczepionki należy podawać co 10 lat. Należy zwrócić uwagę, że przejście choroby nie jest przeciwskazaniem do szczepienia. Okres utrzymywania się odporności przedstawia poniższy schemat:
KOMENTARZE