Jakie są najczęstsze przyczyny zatrucia lekami? Czy jest to przyjmowanie zbyt dużych dawek, stosowanie przeterminowanych preparatów, czy może interakcje między poszczególnymi substancjami aktywnymi?

Myślę, że najważniejszym problemem, z jakim boryka się polskie społeczeństwo, jest niewystarczająca kontrola dotycząca tego, jakie leki dana osoba już przyjmuje. Pacjenci bardzo często nie informują, a lekarze nie pytają, jaki lek został już włączony do farmakoterapii. Bywa, że internista przepisuje taką samą substancję czynną, którą zlecił już kardiolog, ale występującą pod inną nazwą handlową – wówczas mamy do czynienia ze zjawiskiem polipragmazji. Równie często interakcja między lekami diagnozowana jest jako nowe schorzenie, na które przepisywany jest dodatkowy lek, podczas gdy rozwiązaniem sytuacji byłaby jedynie modyfikacja dawkowania lub zmiana substancji w obrębie danej grupy lekowej. Z kolei celowe zwiększanie dawki ma przeważnie miejsce, gdy pacjent robi to celowo, z konkretną intencją, np. planowania odebrania sobie życia. Bardzo często w swojej praktyce spotykam się również z przypadkami, że pacjenci na moje pytanie dotyczące znajomości sposobu dawkowania zleconego leku odpowiadają przecząco, co tylko potwierdza powszechność występowania problemu braku świadomości co do bezpiecznego przyjmowania leków. Dlatego tak ważne jest, aby chorzy przy włączaniu nowego preparatu leczniczego nie bali się pytać o zasady jego prawidłowego stosowania. Również farmaceuci powinni upewniać się, czy przychodzący do apteki pacjenci mają wystarczającą wiedzę w tym zakresie, gdyż stanowią oni ostatnie ogniwo, w kontakcie z którym pacjent może podzielić się swoimi obawami co do stosowania danego leku.

Jakie mogą być objawy zatrucia lekami? 

Najczęstszymi objawami zatruć lekami doustnymi są dolegliwości ze strony układu trawiennego, czyli biegunka bądź zaparcia, wymioty i nudności, a także ból brzucha. Niemniej symptomy mogą się różnić w zależności od postaci leku (iniekcja, przyjmowanie doustnie w formie tabletki, kapsułki czy inhalacyjna w formie wziewu). Każda grupa leków może dawać również inne objawy, np. przedawkowanie insuliny prowadzi do hipoglikemii, a w konsekwencji – powoduje śpiączkę. Z kolei przedawkowanie digoksyny, czyli leku stosowanego w zaburzeniach pracy serca, np. przy migotaniu i trzepotaniu przedsionków, może skutkować wystąpieniem tachykardii, bradykardii i innych zaburzeń rytmu serca. Ze względu na mnogość objawów zatruć można by je wymieniać bez końca.

Jakie kroki należy podjąć w przypadku podejrzenia zatrucia lekami?

Wszystko zależy od stanu chorego. Jeżeli obserwuje się nagłe, gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia, należy natychmiast powiadomić odpowiednie służby. Jeśli dojdzie do zatrzymania akcji serca, trzeba przystąpić do resuscytacji krążeniowo-oddechowej i kontynuować pomoc do momentu pojawienia się oddziału ratowniczego. Z kolei w sytuacji, gdy pacjent jest stabilny, warto zadbać o kontakt lekarzem POZ, a jednocześnie obserwować, czy jego stan nie pogarsza się i nie będzie trzeba zastosować pomocy natychmiastowej. Inne kroki, jakie powinno się wówczas podjąć, obejmują zabezpieczenie opakowań leków (i dostarczenie ich) oraz przekazanie ważnych informacji dotyczących zatrucia lekarzowi, który udziela pomocy pacjentowi.

Czy istnieją określone strategie zapobiegania przypadkowym zatruciom lekami? Czy farmaceuci mogą im jakoś skutecznie przeciwdziałać?

Obecnie nie jest to dziedzina szczególnie rozwijana w Polsce, ale dostrzegany jest potencjał do zmian. Wprowadzane małymi krokami do aptek przeglądy lekowe mają zapobiegać polipragmazji i jej negatywnym konsekwencjom dla pacjenta, ale i ochrony zdrowia, gdyż hospitalizacja chorego jest szczególnie kosztowna. Usługa „Nowy Lek” ma na celu monitorowanie pacjenta i skutków terapii przy wprowadzaniu nowej substancji u danej osoby do leczenia danego schorzenia. Pojawiają się więc nowe narzędzia, trzeba je tylko upowszechnić, aby jak najwięcej chorych miało okazję z nich skorzystać.

Jakie narzędzia lub inicjatywy są dostępne dla społeczności w celu zwiększenia świadomości na temat bezpiecznego stosowania leków?

Organizuje się wiele akcji społecznych poświęconych temu problemowi, m.in. w galeriach handlowych, a także podczas eventów skierowanych do społeczeństwa, które mają na celu zwiększanie świadomości społeczeństwa w tym zakresie. Konsultacje z farmaceutą o stosowanych lekach czy pomiary diagnostyczne mają zidentyfikować pewne niepokojące objawy i uchronić pacjenta przed poważnymi konsekwencjami nieprawidłowego przyjmowania farmaceutyków. Wyżej wspomniane przeglądy lekowe i inicjatywa „Nowy Lek” również mają zwrócić uwagę na fakt, jak ważne jest monitorowanie procesu leczenia. Ponadto każda apteka zachęca do systematycznych przeglądów apteczek domowych, aby pozbyć się przeterminowanych leków, które również mogą być źródłem zatruć.

Czy opracowywane są nowe strategie dotyczące edukacji pacjentów w zakresie przyjmowania leków zgodnie z zaleceniami, co mogłoby pomóc w uniknięciu zatruć?

Apteki posiadają pojemniki na przeterminowane leki, z których może skorzystać każdy pacjent. Dodatkowo, jeżeli lek jest nieprzeterminowany, a struktura leku czy jego barwa zaniepokoi pacjenta, to apteka i farmaceuta zgłaszają powyższy problem producentowi lub organom nadzorczym, np. Głównemu lub Wojewódzkiemu Inspektorowi Farmaceutycznemu lub Sanitarnemu, jeżeli problem dotyczy suplementów. Wszystkie strategie kontroli są bardzo ważne, jednak najważniejsza jest czujność personelu opieki zdrowotnej i edukacja pacjenta. Osoby zażywające leki są z reguły są chętne do wysłuchania, co lekarz, farmaceuta lub pielęgniarka mają mu do powiedzenia na temat przyjmowanego specyfiku, ale bardzo ważne jest bycie otwartym na interakcje z obu stron.

Jakie największe zagrożenie niesie za sobą interakcja różnych substancji czynnych obecnych w lekach i jakiego typu są to interakcje?

Każda interakcja jest niebezpieczna, ponieważ niesie za sobą ryzyko zwiększenia działania substancji czynnej leku – wówczas mamy do czynienia z nadmierną siłą działania leku lub kilku leków. Z drugiej strony interakcja może prowadzić do istotnego zmniejszenia lub zahamowania działania leku, a tym samym – skutkować nieskuteczną farmakoterapią. Musimy także pamiętać o interakcjach lek-pożywienie i tutaj ważnym przykładem może być popijanie leków na nadciśnienie sokiem grejpfrutowym, który zmniejsza aktywność enzymów cytochromu P450 (konkretnie CYP3A4) metabolizującego wiele grup leków. Należy mieć także na uwadze, że wprowadzanie kolejnego leku w terapii powoduje ryzyko wystąpienia niebezpiecznych interakcji między substancjami czynnymi, dlatego ważne jest, aby zawsze informować lekarza przed wprowadzaniem kolejnej substancji czynnej o tym, jakie leki są obecnie stosowane. Przegląd lekowy powinien być standardem w polskiej ochronie zdrowia, jednak do tego potrzeba większych nakładów finansowych.

Czy pacjenci często zwracają się o pomoc do farmaceutów w celu wyjaśnienia, jak bezpiecznie stosować leki?

Niestety pacjenci często nie mają wystarczająco czasu, aby dopytać lekarza podczas wizyty o szczegóły i zasady stosowania wszystkich przepisanych leków. Niekiedy pytania mogą pojawić się także już po zakończeniu wizyty i tutaj pomocą mogą służyć farmaceuci, otwarci na udzielanie wszelkich informacji dotyczących farmakoterapii. Podczas rozmowy z pacjentem zawsze staram się przekazać mu wszystkie kluczowe informacje tak, aby farmakoterapia przebiegła w sposób skuteczny i bezpieczny. Leczenie powinno być dopasowane indywidualnie do potrzeb pacjenta, a najważniejsza jest właściwa komunikacja w relacji lekarz-pacjent-farmaceuta. To niezwykle istotne, aby słuchać siebie nawzajem, ponieważ odpowiedni dialog jest bardzo ważny w optymalizacji leczenia, zachowaniu jego ciągłości i zapewnieniu jak największego stopnia bezpieczeństwa.