Rytmy biologiczne definiuje się jako samopodtrzymujące się oscylacje, cechujące się:

1. Okresem – np. 24 godziny.
2. Amplitudą – przewidywalnym wychyleniem funkcji biologicznej w czasie, np. wahania temperatury nie wykazują dużej zmienności, ale stężenie niektórych hormonów – już tak.
3. Fazą – występowaniem wartości minimalnych i maksymalnych funkcji organizmu (np. temperatura maksymalna i minimalna).

Skąd się biorą rytmy i jak je wykorzystać

Za wytwarzanie rytmów circadialnych – czyli okołodobowych odpowiadają określone struktury ośrodkowego układu nerwowego. U ssaków główny zegar biologiczny znajduje się w jądrach nadskrzyżowaniowych podwzgórza. Uszkodzenie tych struktur powoduje ustanie rytmów, a wszczepienie - ponowne wystąpienie (lecz z taką częstością jak u dawcy). Już dawno zaczęto łączyć patogenezę niektórych chorób z rytmami okołodobowymi. Ich zaburzenie stanowi przyczynę wielu schorzeń – flagowymi przykładami są choroby psychiczne (depresja, zaburzenia snu). Inne problemy mogące wynikać z nieprawidłowej pracy zegara biologicznego zaburzenia miesiączkowania czy też dobowego rytmu ciśnienia tętniczego.

Nie tylko patogeneza, ale i przebieg chorób ma związek z rytmami biologicznymi. Mają one zróżnicowane nasilenie zależnie od pór dnia, a niekiedy nawet roku. Przykładem jest sezonowość zaostrzeń stanów depresyjnych, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, czy też okołodobowa zmienność objawów choroby wrzodowej, RZS oraz powikłań układu sercowo naczyniowego. Dzięki zaobserwowanym różnicom opracowano podstawy chronofarmakologii, opisującej zależność działania leku od pory podania oraz zajmującej się ustaleniem endogennego rytmu działania narządów iukładów ludzkiego organizm.

Istotnym czynnikiem warunkującym występowanie obserwowanych zależności jest zróżnicowana wrażliwość receptorów na lek zależnie od pory dnia (chronostezja). Odrębną przyczyną, równie ważną, jest chronofarmakokinetyka, czyli zmiany w dystrybucji, wydalaniu, metabolizmie leku w ciągu dnia.Rytmiczność procesów fizjologicznych ma wpływ na biodostępność leku. Do procesów tych należą wydzielanie soków trawiennych, śliny, rytm pasażu jelitowego, czy rytmy aktywności enzymów odpowiedzialnych za procesy trawienne. Zgodnie z opisanymi koncepcjami chronoergicznymi – zakładającymi okołodobowe zmiany w sile działania leków, można usprawnić terapię poprzez zmianę czasu podania leku lub stosowanie leków o zmodyfikowanych uwalnianiu.

Zmienna wrażliwość receptorów i zmiany w biodostępności, poddane obserwacji mogą być wykorzystane w uczynieniu terapii bardziej skuteczną. Najważniejszezalecenia dotyczące terapii :

Wieczorem należy podawać:

• antagonistów receptorów H_2-histaminowych w chorobie wrzodowej (bóle nasilone wieczoorem),

• statyny (synteza cholesterolu zachodzi w nocy),
• teofilinę przy dychawicy oskrzelowej i POCHP (w nocy dochodzi do   zaostrzeń).

Rano stosuje się natomiast:

• ASA w prewencji sercowo-naczyniowej,
• NLPZ przy Reumatoidalnym Zapaleniu Stawów (bóle stawów są   najbardziej nasilone rano),
• steroidy (choroby układowe, choroba Addisona).

Nikt nie lubi być ignorowany – konsekwencje zaburzenia rytmu sen – czuwanie

Rytm snu i czuwania należy do jednych z podstawowych rytmów okołodobowych. Jeżeli zostanie zaburzony, – np. w wyniku ciągłej nauki w nocy czy też celowego unikania snu, nieuchronne są konsekwencje. Rytm snu i czuwania ulega przesunięciu, czasem zupełnemu odwróceniu podczas pracy zmianowej. Praca zmianowa zwiększa ryzyko:

• chorób przewodu pokarmowego (zespół jelita drażliwego, nieżyt żołądka, choroba wrzodowa);
• padaczki (wzrost częstotliwości napadów);
• chorób układu krążenia (zwiększone ryzyko nadciśnienia, napadów dusznicy oraz zawału;
• zaburzeń psychicznych (depresji, epizodów manii);
• zaburzeń snu (bezsenność, nadmierna senność w ciągu dnia);
• przedwczesnego porodu, poronień, urodzenia dziecka o niskiej masie urodzeniowej;
• nowotworu sutka.

Celem chronoterapii jest optymalizacja dostępności leku – uzyskanie najwyższego stężenia wówczas, gdy objawy są najbardziej nasilone. Dąży się również do ograniczenia częstości podania leku, co poprawia komfort życia pacjenta. Zaletą chronoterapeutyków jest fakt, że nie może dojść do nagłego uwolnienia całej dawki. Ma to znaczenie w leczeniu wielu przewlekłych chorób.

Magdalena Szkup

Podziękowania dla Pani prof. dr hab. Jolanty Zawilskiej – kierownika Zakładu Farmakodynamiki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, za współpracę przy tworzeniu artykułu.