Termin "fizyka medyczna" po raz pierwszy pojawił się już w 1788 roku, kiedy to Neil Arnott, autor pierwszego podręcznika fizyki dla medyków jako pierwszy wprowadził ten termin. Fizyka i inżynieria biomedyczna jako dyscyplina naukowa wiąże się z początkiem odkrycia przez Wilhelma Rentgena w 1895 roku promieni X oraz odkrycia przez Marię Skłdowską-Curie i jej męża Piotra Curie pierwiastków promieniotwórczych polonu i radu w 1898  r. Współczesna balneologia i medycyna fizykalna sięgają odległych czasów. Początkowo jednak miały one charakter czysto empiryczny. Dopiero w ubiegłym stuleciu, dzięki szybkiemu rozwojowi nauki i techniki, uzyskały fundamenty naukowe. Wkład w rozwój tej dziedziny miało wielu wybitnych naukowców-lekarzy, którzy inicjowali różne badania, publikowali wyniki i pisali podręczniki.

W dzisiejszych czasach medycyna fizykalna jest stosowana jako uzupełnienie leczenia farmakologicznego i leczenia operacyjnego. Obejmuje:

• wodolecznictwo,
• balneoterapie,
• klimatoterapie,
• aerozoloterapie,
• masaż leczniczy,
• kinezyterapie,
• ultrasono terapie,
• swiatłolecznictwociepłolecznictwo,
• elektoroterapie.

Te metody leczenia usprawniają i pobudzają fizjlologiczne i naturalne mechanizmym samoobrony organizmu, oraz aktywują organizm do walki z chorobą.

Balneologia

Balneologia to dziedzina wiedzy medycznej wykorzystująca do leczenia, profilaktyki, rehabilitacji i częściowo diagnostyki naturalne surowce lecznicze tj. wody mineralne, gazy lecznicze, peloidy i walory klimatyczne. Rozwój i ewolucja balneologii jest bardzo długa -  począwszy od wiedzy czysto doświadczalnej, empirycznej, wykorzystywanej najczęściej przez osoby nie będące lekarzami, poprzez stosowanie wybranych i sprawdzonych w praktyce metod fizykalnych wspomagających medycynę kliniczną, aż do stworzenia odrębnej dziedziny medycznej opartej na naukowych podstawach. Warto wspomnieć, że w XIX i początkach XX wieku balneologia była już  jedną z głównych dziedzin w medycynie. Naturalnymi metodami balneologicznymi posługiwali się przede wszystkim lekarze. Należy pamiętać, że balneologia jest ściśle związana z medycyną fizykalną – metody lecznicze stosowane w obu działach mają podobne mechanizmy działania i zastosowania. W programie leczniczym większości chorób zalecane są zwykle łącznie, dlatego w Polce od zawsze balneologia i medycyna fizykalna występowały razem. Kontakt z balneologiem, przynajmniej pośrednio, będziemy mieć za każdym razem, kiedy wyjedziemy do uzdrowiska bogatego w wody lecznicze.W zakres metod balneofizykalnych wchodzą: balneoterapia, która wykorzystuje wody mineralne, gazy i peloidy; klimatoterapia – wykorzystuje czynniki biometeorologiczne i krajobrazowe; kinezyterapia – stosuje różne formy aktywności fizycznej; fizykoterapia (wykorzystująca różne formy energii); psychoterapia; edukacja zdrowotna; inne metody niespecyficzne (dieta, farmakoterapia). Działanie ogólnoustrojowe metod balneofizykalnych połączone jest dodatkowo z działaniem miejscowym – objawowym. Celem leczenia uzdrowiskowego jest usprawnienie wielu funkcji całego organizmu, zmniejszenie dolegliwości chorobowych i poprawienie jakości życia chorych. Leczenie to ma charakter kompleksowy (obejmuje równocześnie wiele metod balneologicznych i fizykoterapeutycznych działających addycyjnie) i holistyczny (dotyczy całego organizmu, sfery psychicznej i fizycznej łącznie).

Wybrane zabiegi z zakresu balneologii:

Kąpiel siarczkowa

Kąpiel wannowa w roztworze wody siarczkowo-siarkowodorowej słonej. Temperatura kąpieli: 34-37 C, czas: 15 min, częstotliwość: codziennie lub co drugi dzień. Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe słone to uznany zabieg balneologiczny stosowany w przewlekłych schorzeniach skórnych, chorobach układu ruchu różnego pochodzenia oraz łagodnych zaburzeniach układu krążenia. Wpływ kąpieli na organizm  zaczyna się już od momentu kontaktu skóry z wodą poprzez łagodne złuszczanie  naskórka a następnie stymulację  procesów odnowy. Działanie to wspomagają  bakteriobójcze i grzybobójcze właściwości wody siarczkowej. Efekt miejscowy to również pobudzenie mikrokrążenia, lepsze ukrwienie oraz metabolizm skóry. Siarka przenika przez skórę i wchłania się do krwioobiegu w postaci siarkowodoru, koloidalnej oraz tiosiarczanu sodu zgodnie gradientem stężeń i na drodze transportu czynnego. Po przeniknięciu przez warstwy skóry siarkowodór tworzy wielosiarczki, będące fizjologicznym składnikiem tkanki łącznej i substratem do syntezy kwasu chondroityno-siarkowego (składnika chrząstek stawowych) oraz aminokwasów (cystyny i metioniny). Kąpiele siarczkowe wykazują również działanie przeciwzapalne uczestnicząc w procesach obrony antyoksydacyjnej organizmu. Procesy zapalne zakłócają równowagę procesów oksydacyjno-redukcyjnych  z przewagą nadprodukcji wolnych rodników, odpowiedzialnych za szereg procesów uszkadzająco-degeneracyjnych. Zdysocjowany siarkowodór wchłonięty z kąpieli siarczkowych spełnia rolę neutralizatora wolnych rodników tlenowych lub reaktywnych form tlenu. Siła oddziaływania tego zabiegu zależna jest od stężenia związków czynnych w wodzie kąpielowej i wielkości powierzchni wchłaniania, czyli powierzchni ciała. Uznaje się, że wchłonięciu ulega 10% siarki zawartej w wodzie siarczkowo-siarkowodorowej słonej. Im wyższe stężenie roztworu tym większa wchłanialność związków leczniczych. Wykorzystanie w leczeniu źródeł wód leczniczych zawierających wysokie stężenia czynnych związków siarki może  zapewnić lepsze efekty leczenia.

Wskazania:

• choroby zwyrodnieniowe stawów,
• reumatoidalne zapalenie stawów,
• zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa,
• dyskopatie,
• zespoły bólowe kręgosłupa,
• stany pourazowe narządu ruchu,
• miażdżyca tętnic obwodowych (choroba Reynauda, choroba Bürgera),
• łuszczyca,
• trądzik łojotokowy.

Kąpiel kwasowęglowa

Działanie chemiczne kąpieli kwasowęglowych związane jest z przenikaniem przez skórę dwutlenku węgla rozpuszczonego w wodzie kąpielowej. W trakcie kąpieli na skórze pojawia się wyraźny rumień, wywołany rozszerzeniem naczyń włosowatych i tętniczek. Powoduje to przesunięcie krwi z centralnych części organizmu na obwód. Dzięki zmniejszeniu oporów obwodowych praca serca staje się bardziej ekonomiczna, zwiększa się przepływ wieńcowy i nasila diureza.

Kapiele tego rodzaju wykorzystywane są przy nadciśnieniu tętniczym w I i II okresie, miażdżycy naczyń kończyn dolnych, angiopatii cukrzycowej, czynnościowych chorobach serca, nerwicach wegetatywnych.

Wskazania:

• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia krążenia obwodowego, tętniczego i żylnego,
• angiopatia cukrzycowa,
• czynnościowe choroby serca w okresie wydolności krążenia,
• nerwice wegetatywne.

Kąpiel w zawiesinie borowinowej

Metoda ta bazuje na  chemicznym działaniu borowiny, zawierającej w swoim składzie kwasy huminowe, humusowe, fulwokwasy, ciała estrogenne, białka, garbniki. Zabieg przeprowadzany z ograniczeniem działania termicznego do 37º C. Potwierdzony jest wpływ działania borowiny na sekrecję hormonów, głównie nadnerczowych, przysadkowych i jajnikowych. Efektem kąpieli jest działanie przeciwbólowe i rozkurczowe, oczyszczenie organizmu z ubocznych produktów przemiany materii. Kąpiele stosowane są w chorobie zwyrodnieniowej stawów, ZZSK, stanach pourazowych, schorzeniach ginekologicznych i układu moczowego.

Wskazania:

• choroba zwyrodnieniowa stawów,
• stany pourazowe,
• schorzenia ginekologiczne oraz układu moczowego.

Zawijanie częściowe borowinowe

Połączenie łagodnego ciepła z chemicznym działaniem borowiny stosuje się w chorobach zwyrodnieniowych stawów i kręgosłupa,  stanach pourazowych, przykurczach i nerwobólach. Bardzo znany jest korzystny wpływ borowiny na organizm, który obejmuje - przyspieszenie przemiany materii,  rozluźnienie napięcia mięśniowego, zmniejszenie bólu, zwiększenie elastyczności mięśni i ruchomości stawów, zwiększenie wchłanialności ognisk zapalnych, działanie przeciwzapalne,  ściągające, bakteriostatycznie, bakteriobójcze i przeciwwirusowe, wzrost poziomu hormonu luteinizujacego, obniżenie poziomu insuliny w surowicy krwi, powiększenie macicy przy jej niedorozwoju.

Wskazania:

• procesy zwyrodnieniowe stawów,
• stany pourazowe stawów kości, mięśni,
• reumatyzm tkanek miękkich,
• mialgie,
• przewlekłe choroby zapalne stawów i kręgosłupa,
• łuszczycowe zapalenie stawów,
• stany po endoprotezoplastyce,
• zespoły bólowe kręgosłupa,
• choroby ginekologiczne.

Istotny element dzisiejszej medycyny

Balneologia i medycyna fizykalna oraz szeroko pojęte lecznictwo uzdrowiskowe, zajmują znaczące miejsce w obecnie dobrze rozwiniętej medycynie. Kluczowymi działaniami, które wykazują te metody medyczne to działania wspomagające i intensyfikujące inne metody wcześniej zastosowane. Mają one także istotne znaczenie profilaktyczne i promujące zdrowie, jak również uprawniające i doskonalące funkcje ustrojowe poprzez zwiększenie zdolności do obrony własnej organizmu oraz rehabilitacyjne (balneorehabilitacja) potrzebne w leczeniu niektórych chorób układu ruchu i kardiologicznych. Terapia uzdrowiskowa jest nieinwazyjna i bezpieczna, pozwala często na zmniejszenie dawki leków, co skutkuje niższymi kosztami i mniejszymi skutkami ubocznymi farmakoterapii. Jak przedstawiono w tekście,  leczenie uzdrowiskowe może odgrywać dużą rolę w profilaktyce wielu chorób, wypełnia też  lukę w opiece nad pacjentami z chorobami przewlekłymi, dla których leczenie w poradniach nie jest skuteczne, i którzy równocześnie nie kwalifikują się do leczenia szpitalnego. Lekarze zaznaczają, że to właśnie ta grupa chorych powinna okresowo korzystać z leczenia uzdrowiskowego, w celu poprawienia ogólnej kondycji zdrowotnej i zmniejszenia dolegliwości chorobowych. Dobre wyniki leczenia, nieinwazyjny charakter stosowanych metod, a przy tym brak skutków ubocznych oraz holistyczne, psychosomatyczne oddziaływanie na chorego, stanowią wielką zaletę tej terapii. Dlatego też dalszy rozwój lecznictwa uzdrowiskowego jest potrzebą naszych czasów. Warto także zwrócić uwagę, że lecznictwo uzdrowiskowe będzie miało coraz większe znaczenie, z uwagi na powszechne występowanie chorób przewlekłych o charakterze cywilizacyjnym oraz chorób wieku podeszłego. Ponadto, lecznictwo uzdrowiskowe jest metodą niezwykle tanią w stosunku do wszystkich innych metod leczniczych, co staje się coraz to ważniejsze w świetle zreformowanej służby zdrowia. Warto zatem pamiętać, że balneologia to nie ezoteryka, ale naukowo usankcjonowana dyscyplina wiedzy medycznej.