Katynon jest alkaloidem odkrytym około 40 lat temu w liściach krzewu czuwalniczki. Stwierdzono, że substancja ta ma profil farmakologiczny ściśle przypominający profil amfetaminy. W wielu różnych doświadczeniach in vitro i in vivo udowodniono, że katynon wykazuje to samo działanie na centralny układ nerwowy co amfetamina. Zwierzęta uzależnione od amfetaminy nie rozróżniają jej od katynonu.

Wykazano również, że substancja aktywna zawarta w czuwalniczce posiada ten sam mechanizm działania co amfetamina. Oznacza to, iż stymuluje uwalnianie katecholamin z pęcherzyków presynaptycznych. Ostatecznie wywołuje to wzrost stężenia noradrenaliny i dopaminy w mózgu. Dopamina stymuluje ośrodek nagrody w mózgu, co ma znaczenie w powstawaniu uzależnień. Receptory serotoniny wykazują wysokie powinowactwo do katynonu, co sugeruje, że ten związek chemiczny jest odpowiedzialny za uczucia euforii związane z żuciem khat.

Spożywanie liści czuwalniczki nie wywołuje jednak takich efektów co stosowanie amfetaminy. Wynika to z krótszego czasu półtrwania substancji aktywnej oraz stosunkowo niskiego stężenia w roślinie. Dla osiągnięcia efektu zbliżonego do amfetaminy konieczne byłoby przeżucie 100 gram liści, co wymaga dużej ilości czasu. W trakcie żucia wchłonięty już katynon rozkłada się w organizmie, na skutek czego stężenie docelowe we krwi nigdy nie zostanie osiągnięte.

Spożycie khat wywołuje łagodną euforię i podniecenie, podobne do tego, jakie daje mocna kawa. Ludzie stają się też bardziej rozmowni pod wpływem stosowania tej rośliny. Czuwalniczka może wywołać zachowania maniakalne i nadmierną pobudliwość. Bardzo wysokie dawki mogą wywołać halucynacje, jednak jest to rzadkie.

Khat posiada właściwości sympatykomimetyczne. Oznacza to, że pobudza układ współczulny odpowiedzialny za przestawienie organizmu w stan walki lub ucieczki. Wywołuje takie objawy fizjologiczne jak rozszerzenie źrenic, zwiększenie częstotliwości akcji serca oraz wzrost ciśnienia krwi. Z właściwościami sympatykomimetycznymi wiąże się również to, że khat powoduje zaparcia. Długotrwałe stosowanie tego narkotyku wywołuje trwałe ściemnienie zębów, owrzodzenia przewodu pokarmowego oraz zmniejszenie popędu płciowego.

Czuwalniczka została opisana siedem wieków temu w arabskich księgach medycznych, gdzie pojawiła się ze względu na antydepresyjne zastosowania. Jednak niektórzy badacze uważają, że pierwsze zapiski na jej temat znajdują się w Biblii. Catha edulis była znana w Egipcie od czasów starożytnych. Traktowano ją przede wszystkim jako lek. Znane w historii było również użycie jej jako stymulantu. Żołnierze Aleksandra Wielkiego oraz jemeńscy wojownicy wykorzystywali khat do podnoszenia czujności i sprawności w walce.

Khat jest niezwykle popularny w krajach islamskich. Jest to związane z zakazem spożywania alkoholu wynikającym z Koranu. Czuwalniczka często stanowi jego zamiennik. Towarzyszy zwyczajowo spotkaniom biznesowym oraz sytuacjom towarzyskim. Ze statystyk wynika, że praktycznie wszyscy dorośli mieszkańców Somalii przynajmniej raz w życiu mieli kontakt z tym narkotykiem. W Jemenie plantacje czuwalniczki jadalnej stanowią 40% wszystkich upraw, a 60% mężczyzn przyjmuje ją regularnie.

Zwyczajowo liście khat żuje się w odstępach 4-5 dni. Rytualne tradycyjne przyjmowanie tej substancji ma niski potencjał uzależniający i jest stosunkowo bezpieczne. Rośnie jednak liczba osób, które nadużywają tej substancji, spędzając całe dnie na jej żuciu. Ma to związek z traumami wojennymi.

Uzależnienie od tego narkotyku stanowi problem społeczny w krajach Afryki Wschodniej oraz wśród ludności napływowej Europy. Kraje, w których popularność khat wzrasta, mają problem ze spadkiem gospodarczym. Uprawy czuwalniczki zajmują również przestrzeń, na której mogłaby być hodowana żywność lub kawa na eksport. Osoby uzależnione mają trudności ze znalezieniem i utrzymaniem pracy.

W Polsce czuwalniczka jest zarejestrowana jako substancja psychoaktywna grupy III-P. Oznacza to, że może być używana jedynie w celach medycznych oraz do prowadzenia badań naukowych. Zakazane jest posiadanie tej substancji roślinnej bez specjalnego pozwolenia.

Obecnie w Polsce żucie liści khat nie jest popularne. Katynon, substancja aktywna zawarta w czuwalniczce, stała się natomiast składnikiem dopalaczy w naszym kraju. Zazwyczaj jest to forma syntetyczna tego związku, mieszana z innymi narkotykami. Tego rodzaju preparaty są zdecydowanie bardziej niebezpieczne niż liście. Wolny, syntetyczny katynon osiąga wyższe stężenie w organizmie, a połączenie z innymi substancjami aktywnymi może prowadzić do trudnych do przewidzenia konsekwencji.

Podsumowując, khat w tradycyjnej formie stosowania jest stosunkowo bezpieczną używką w porównaniu z innymi narkotykami. Niestety w ostatnich latach rośnie liczba osób uzależnionych od tej substancji, co wiąże się z negatywnymi konsekwencjami społecznymi i ekonomicznymi. Poważnym zagrożeniem są nowe preparaty zawierające oczyszczoną lub syntetyczną substancję czynną, czyli katynon.

Sara Janowska