Czym jest terapia genowa i komórkowa?

Choć często używane łącznie, terapie te mają odrębne mechanizmy działania. Terapia genowa ma na celu naprawę uszkodzeń w genomie pacjenta będących przyczyną choroby genetycznej lub onkologicznej. Polega na wprowadzeniu do komórek pacjenta materiału genetycznego lub wyciszaniu genu kodującego nieprawidłowe białko, aby zastąpić uszkodzony gen jego prawidłowym wariantem, wyłączyć wadliwy gen lub wprowadzić nowy gen z funkcją terapeutyczną. Wprowadzanie tego materiału odbywa się zazwyczaj za pomocą wektorów wirusowych (np. adenowirusów, lentiwirusów), które są zmodyfikowane tak, by nie wywoływały choroby, a służyły jedynie jako „przewoźnicy” genów. W zależności od metody terapia może być prowadzona in vivo (przez bezpośrednie podanie do organizmu pacjenta) lub ex vivo (przez modyfikację komórek pacjenta w laboratorium i następnie ich reinfuzję).

Terapia komórkowa opiera się na wprowadzaniu komórek do organizmu pacjenta w celu leczenia lub naprawy uszkodzonych tkanek czy organów. Często wykorzystuje się komórki macierzyste (np. krwiotwórcze komórki macierzyste w przeszczepie szpiku kostnego), komórki określonych tkanek (np. przeszczep chondrocytów w leczeniu ubytków w stawach) lub komórki zmodyfikowane genetycznie (jak w przypadku terapii CAR-T). Jest to forma immunoterapii polegająca na pobraniu limfocytów T pacjenta, zmodyfikowaniu ich genetycznie w celu wyposażenia w specjalny receptor (z ang. chimeric antigen receptor, CAR), który umożliwia im rozpoznawanie i niszczenie komórek nowotworowych. Tak zmodyfikowane komórki są namnażane i następnie podawane pacjentowi.

Rosnące zastosowania kliniczne

W ostatnich latach terapie genowe i komórkowe osiągnęły znaczący sukces kliniczny, zwłaszcza w leczeniu: 

* chorób rzadkich o podłożu genetycznym – przykładem jest rdzeniowy zanik mięśni (SMA), w którym terapia genowa (np. zolgensma – lek in vivo dostarczający funkcjonalną kopię genu SMN1) zrewolucjonizowała leczenie; inne zatwierdzone terapie dotyczą ciężkich wrodzonych niedoborów odporności (SCID-ADA), niedokrwistości zależnych od transfuzji (np. β-talasemia) oraz niektórych chorób oczu, 

* nowotworów – terapie CAR-T stały się przełomową opcją leczenia dla pacjentów z niektórymi opornymi na leczenie białaczkami i chłoniakami, dając szansę na remisję choroby tam, gdzie klasyczne metody zawodziły, 

* chorób neurodegeneracyjnych – intensywnie prowadzone są badania, m.in. w leczeniu choroby Parkinsona i innych schorzeń, z nadzieją na neuroregenerację i odbudowę uszkodzonych szlaków neuronalnych.

Wyzwania na drodze do standardu

Pomimo spektakularnych sukcesów pełne wdrożenie terapii genowej i komórkowej jako standardu leczenia wymaga przezwyciężenia kilku kluczowych przeszkód, którymi są:

* ekstremalna cena – niektóre terapie osiągają ceny rzędu milionów dolarów za pojedyncze podanie, co wynika ze złożoności procesu badawczego, produkcji i personalizacji leku; wysokie koszty stanowią główne ograniczenie w ich powszechnej dostępności i refundacji, nawet w krajach rozwiniętych, 

* ryzyka związane z terapią genową, takie jak potencjalna odpowiedź immunologiczna na wektor wirusowy czy niekontrolowana insercja genu; trwają intensywne prace nad zwiększeniem celowości działania leków oraz długoterminową skutecznością i bezpieczeństwem, 

* kontrowersje etyczne dotyczące ingerencji w materiał genetyczny, co może być dziedziczone przez przyszłe pokolenia; obecnie stosuje się wyłącznie terapię somatyczną dotyczącą komórek ciała pacjenta, a nie komórek linii płciowej.

Podsumowanie i perspektywy

Terapie genowe i komórkowe to nieodwracalny trend w nowoczesnej farmacji. Dzięki nim staje się możliwe leczenie przyczynowe chorób, które dotychczas były uznawane za nieuleczalne lub wymagały długotrwałego i uciążliwego leczenia objawowego. W miarę postępu badań, obniżania kosztów produkcji oraz rosnącego doświadczenia klinicznego można oczekiwać, że te przełomowe metody leczenia będą coraz częściej włączane do standardowych protokołów terapeutycznych. Celowość, trwałość efektu i potencjał wyleczenia sprawią, że staną się filarem medycyny przyszłości i – choć być może z pewnymi modyfikacjami – standardem w leczeniu wielu ciężkich schorzeń.