Wcześniej, w listopadzie 2011 roku, zaobserwowany został podobny przypadek. Mężczyźnie choremu na ostrą białaczkę szpikową, nazwanemu „berlińskim pacjentem”, także przeszczepiono szpik. Stężenie HIV w jego krwi po przeszczepie jest obecnie na poziomie niewykrywalnym, nie przyjmuje on również leków. Tutaj jednak dawca był wyjątkowy- przekazał gospodarzowi odporność na HIV razem z komórkami szpiku. Powodem była mutacja genu, skutkująca brakiem na powierzchni leukocytów białka CCR5, potrzebnego do penetracji wirusa do komórki.

Metoda ta, mimo iż wydaje się tak niezwykle skuteczna, nie nadaje się do szerokiego zastosowania w terapii. Mutacja powodująca brak białka CCR5 na powierzchni limfocytów T występuje u bardzo małej części populacji (ok 1% mieszkańców północnej Europy), więc znalezienie odpowiednich dawców szpiku byłoby niezwykle trudne. Poprzedzająca transplantację supresja układu immunologicznego jest droga i niebezpieczna. Śmiertelność wśród pacjentów z nowotworami krwi wynosi około 15-20%. Ponadto nie ma pewności, czy rezerwuary wirusów nie znajdują się w dalszym ciągu w tkankach mózgu lub wątroby pacjentów.

„Berliński pacjent” dał jednak zielone światło badaniom nad terapią genową skierowaną przeciwko HIV. Naukowcom udało się wyselekcjonować inne poza CCR5 geny „anty-HIV”. Opracowane zostały również metody wymierzone w stronę genomu wirusa oraz atakowanych limfocytów, oparte zarówno  na RNA (np. rybozymy, siRNA), jak i białkach (np. tzw. „palce cynkowe”). Wielkim wyzwaniem, z jakim muszą się zmierzyć badacze, jest wysoki potencjał genomu HIV do mutacji, który może powodować nieskuteczność terapii genowej. Pozytywne rezultaty w badaniach in vitro oraz in vivo przynosi wpływ na ekspresję białek receptorów powierzchniowych limfocytów T, niezbędnych do wniknięcia wirusa do ich wnętrza. Przykładem jest wymienione wcześniej CCR5. Inne białko, w które mierzą naukowcy, to czynnik restrykcyjny TRIM5α. Ekspresja tej cząstki występuję u ludzi, jednak  jedynie u niektórych małp jest ona zdolna do zahamowania infekcji HIV. Naukowcy mają nadzieję, że dzięki inżynierii genetycznej uda się przeprogramować ludzkie TRIM5α, aby również nas mogło chronić przed atakiem wirusa.

Jednym z problemów ART jest utrzymywanie się rezerwuarów HIV w miejscach, do których nie sięga aktywność chemioterapeutyków. Dlatego niemożliwe jest, by w wyniku działania leków wchodzących w schemat leczenia doszło do eradykacji wirusa. Jednym z takich rezerwuarów uśpionych wirusów są limfocyty T CD4+. Latencja jest możliwa m.in. dzięki rodzinie enzymów nazwanej deacetylazami histonów. Naukowcy zaobserwowali, że zahamowanie tych enzymów może prowadzić do reaktywacji uśpionych wirusów. Zastosowanie inhibitorów deacetylazy histonów w kombinacji z ART zostało nazwane strategią ‘shock and kill’. Obecnie prowadzone są badania kliniczne nad takimi lekami jak kwas walproinowy i vorinostat. Zwłaszcza z tym drugim lekiem, stosowanym obecnie w chłoniaku limfocytów T, badacze wiążą swoje nadzieje. W przeprowadzonych badaniach klinicznych był on dobrze tolerowany przez pacjentów, jak również spowodował wzrost poziomu ekspresji wirusowego mRNA  w komórkach CD4+. Problem z tą grupą leków polega na ich nieselektywności- poprzez wpływ na acetylację histonów mogą powodować mutacje genów pacjentów. Rozwiązanie mogą przynieść substancje o większej wybiórczości, takie jak entinostat. Jest on selektywny tylko dla wybranych enzymów, cechuje się też niewielką toksycznością i dużą efektywnością w badaniach.

Chyba jedną z najprostszych strategii przeciwko HIV jest ta, która ma już niedługo być wprowadzona przez WHO. Po dokładnych analizach przypadków zakażeń, Światowa Organizacja Zdrowia stwierdziła, że należy przyspieszyć moment, w którym rozpoczynano terapię antyretrowirusową u chorych. Do tej pory leczenie było wdrażane, gdy poziom limfocytów CD4+, niszczonych przez wirus HIV, był niższy niż 350 w 1 ml krwi. Poziom ten ma zostać zwiększony do 500. Ta, wydawałoby się, że niewielka zmiana spowoduje, że liczba osób objętych ART wzrośnie z 16,7 do 26 milionów na całym świecie. Ma to nie tylko pomóc pacjentom już chorym, ale również zahamować szerzenie się zakażeń HIV. W marcu podano do wiadomości wyniki tzw. prób Visonti (skrót od “Virological and immunological studies in controllers after treatment interruption”). Badania te przeprowadzono na grupie 14 osób, u których szybko po zakażeniu HIV rozpoczęto chemioterapię. Obecnie ilość wirusów w ich krwi jest na niskim poziomie, choć wykrywalnym. Sensacją jest jednak to, że nie wzrasta po odstawieniu leków. Nie wykazują oni także symptomów choroby. Inny podobny przypadek stanowi tzw. „dziecko z Mississipi”. Dziewczynka, zakażona przez chorą matkę, została poddana terapii antyretrowirusowej tuż po narodzeniu. Leczenie zostało przerwane w 18 miesiącu jej życia, gdy matka przestała kontaktować się z lekarzami. Kilka miesięcy później po zbadaniu krwi dziecka okazało się, że stężenie HIV jest na poziomie poniżej możliwości detekcji. Inną małą rewolucję może spowodować wzrost liczby kobiet w trakcie ciąży i laktacji objętych ART. Dzięki temu, że już coraz więcej ich jest leczonych, ilość zakażonych przez matkę noworodków na całym świecie spadła z 330 tys. w 2011 r. do 210 tys. w 2012 r.

Po raz pierwszy od dawna eksperci wypowiadają się ze szczerą nadzieją i entuzjazmem na temat przyszłości terapii zakażeń HIV. Powyżej wymienione przypadki „cudownie wyleczonych” są chętnie wychwytywane przez media, ale też z uwagą analizowane przez naukowców. Możliwe, że każdy z nich zbliża nas do przełomu w leczeniu epidemii będącej jednym z symboli drugiej połowy dwudziestego wieku. Jednak, co podkreśliła Françoise Barré-Sinoussi (laureatka Nagrody Nobla za badania nad HIV) w swojej mowie na zakończenie tegorocznej konferencji International AIDS Society w Kuala Lumpur- nigdy nie uda nam się wygrać z tym wirusem, jeżeli nie będą przestrzegane prawa człowieka. Brak możliwości objęcia terapią chorych z krajów rozwijających się jest krytykowanym przez wielu problemem drogich i nowoczesnych metod walki z HIV. Jednak stanie się on prawdziwym tematem do dyskusji, gdy uda nam się otrzymać lek przeciwko HIV/AIDS w pełni tego słowa znaczeniu.

Irmina Włodarczyk