Zakażenia szpitalne[1] pomimo rozwoju technologii oraz metod stosowanych w celu minimalizacji ryzyka ich występowania, stanowią problem, z którym wciąż zmagają się nie tylko dyrektorzy podmiotów medycznych, ale i pacjenci. Rozwój medycyny spowodował, iż w podmiotach leczniczych stosowane są procedury z użyciem coraz bardziej inwazyjnych narzędzi i sprzętu, dzięki którym możliwe są transplantacje, czy sztuczne podtrzymywanie życia pacjenta. Z drugiej strony biologiczne czynniki chorobotwórcze stają się coraz bardziej oporne na działanie antybiotyków, co jest związane ze zwiększaniem się ryzyka występowania zakażeń szpitalnych.

Przeczytaj również:

Przenikanie na mokro, czyli o walce z zakażeniami szpitalnymi

Zakażenia szpitalne stanowią zagrożenie nie tylko dla pacjentów, ale i dla personelu medycznego, administracyjnego, czy technicznego, który stanowi jednocześnie drogi szczerzenia się zakażeń szpitalnych (zbyt rzadkie zmienianie rękawiczek – personel medyczny powinien zmieniać je przed każdym następnym pacjentem, zanieczyszczona odzież, niewyjałowiony sprzęt medyczny oraz niewłaściwie odkażone pomieszczenia).  

Zmniejszanie ryzyka występowania zakażeń szpitalnych jest więc związane z opracowaniem procedur, które uniemożliwią rozprzestrzenianie się biologicznych czynników chorobotwórczych z jednego pacjenta na drugiego, z personelu na chorych oraz ze sprzętu (urządzeń i innych przedmiotów, znajdujących się w obrębie oddziału) na personel szpitalny i pacjentów.

Światowa Organizacja Zdrowia uznała, iż kontrola zakażeń szpitalnych stanowi najważniejsze kryterium jakości pracy w szpitalu, by poznać rangę problemu występowania zakażeń w szpitalu, każdy podmiot leczniczy powinien przeprowadzać badania mikrobiologiczne, które są wykonywane dla jednostek w celu rozpoznania i oznaczenia cech i wrażliwości danego czynnika biologicznego, mogącego wywołać zakażenie. Jednocześnie Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi zobowiązuje wszystkich kierowników podmiotów leczniczych oraz inne osoby udzielające świadczeń medycznych do powołania zespołu i komitetu kontroli zakażeń szpitalnych. Zasady funkcjonowania, obowiązki i zakres działania Zespołów i Komitetów zostały zdefiniowane w Rozporządzeniu z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie Kwalifikacji Członków Zespołu Kontroli Zakażeń Szpitalnych i Rozporządzeniu z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie Zakresu Sposobu i Częstotliwości Prowadzenia Kontroli Wewnętrznej w Obszarze Realizacji Działań Zapobiegających Szerzeniu się Zakażeń i Chorób Zakaźnych.

Drugi z wyżej wymienionych aktów normatywnych zawiera informacje dotyczące częstotliwości, zakresu i sposobu przeprowadzania kontroli wewnętrznej, które mają na celu zapobieganie szerzenia się zakażeń i chorób zakaźnych w podmiotach leczniczych. Ponadto określone zostały działania związane z prowadzeniem, przechowywaniem i udostępnianiem  dokumentacji. Kontrola jest przeprowadzana przez osoby upoważnione przez kierownika podmiotu leczniczego i powinna być przeprowadzana „okresowo, nie rzadziej niż co 6 miesięcy”.[2] Jeżeli stwierdzone zostały nieprawidłowości, powtórną kontrolę przeprowadza się nie później niż w terminie 3 miesięcy od dnia przekazania raportu zawierającym wyniki
i wnioski z kontroli. Szczegółowy zakres kontroli obejmuje:[3]

• ocenę ryzyka występowania zakażeń związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych,
• monitorowanie czynników alarmowych i zakażeń związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych w zakresie wykonywanych świadczeń,
• procedury zapobiegania zakażeniom i chorobom zakaźnym związanym z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, w tym procedury dekontaminacji,
• stosowanie środków ochrony indywidualnej i zbiorowej,
• wykonywanie badań laboratoryjnych,
• analizy lokalnej sytuacji epidemiologicznej,
• profilaktykę i terapię antybiotykową.

Ocenia się działania dotyczące poprawności i skuteczności realizacji poszczególnych procedur i czynności wykonywanych na terenie podmiotu leczniczego. Taka ocena opiera się na:[4]

• ogólnodostępnych standardach i wytycznych ośrodków referencyjnych (jednostki organizacyjne podmiotów leczniczych, które mogę realizować świadczenia w danej specjalności),
• zasadach współczesnej wiedzy medycznej,
• wytycznych konsultantów krajowych (w danej dziedzinie medycyny) dotyczących zapobiegania oraz zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych.

Pomimo, iż w Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludziprzewiduje, iż Minister Zdrowia w rozporządzeniach może określić „metody zapobiegania zakażeniu lub chorobie zakaźnej oraz lekooporności biologicznych czynników chorobotwórczych wywołujących te choroby, (…) rodzaje badań laboratoryjnych niezbędnych do rozpoznania oraz identyfikacji biologicznych czynników chorobotwórczych”, niestety jak dotąd nie został przedstawiony wykaz szczegółowo scharakteryzowanych procedur i metod. Ustawa zawiera informacje dotyczące trybu i ogólnych zasad zapobiegania i zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych, zadań organów administracji publicznej oraz uprawnień i obowiązków świadczeniodawców w zakresie zapobiegania zakażeniom i chorobom zakaźnym oraz kto (osoby  podwyższonym ryzyku, m. in.: podejrzani o zakażenie, nosiciele, studenci, doktoranci oraz inne osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby[5]), i w jakich instytucjach, ma obowiązek poddawania się badaniom sanitarno-epidemiologicznym. Ustawa określa również rodzaje działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych (rozdział 3 §11 pkt. 2 Ustawy o zwalczaniu zakażeń), jednym z nich jest, oprócz „stosowania ochrony indywidualnej i zbiorowej w celu zapobieżenia przeniesieniu na inne osoby biologicznych czynników chorobotwórczych, wykonywanie badań laboratoryjnych oraz analiz lokalnej sytuacji epidemiologicznej w celu optymalizacji profilaktyki i terapii antybiotykowej”.[6]

Badania epidemiologiczne służące kontroli zakażeń szpitalnych, obejmują badanie mikrobiologiczne pacjentów, personelu, kontrolę dezynfekcji i sterylizacji oraz środowiska wewnętrznego. Badania te dają możliwość wykrywania ognisk zakażeń oraz poznania obrazu mikrobiologicznego oddziału (rodzaj występujących biologicznych czynników chorobotwórczych), rezerwuarów oraz dróg szerzenia się patogenów, a także określania mechanizmów oporności i lekowrażliwości poszczególnych szczepów. Dlatego też w już od kilku lat obserwowany jest wzrost znaczenia sektora usług laboratoryjnych, które w znacznej mierze przyczyniają się do zdefiniowania wielkości problemu zakażeń szpitalnych, zarówno w poszczególnych podmiotach leczniczych, jak i w całym sektorze usług zdrowotnych. Dowodem na to może być uregulowanie zasad dotyczących czynności i działań związanych z diagnostyką laboratoryjną (§2 oraz §16-20 Ustawy o diagnostyce laboratoryjnej  pkt. 1-5), jak i zagadnień dotyczących zawodu diagnosty laboratoryjnego w Ustawie  z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (tekst jednolity z 2012 r.) oraz w Ustawie dnia 23 czerwca 2006 r. o zmianie ustawy o diagnostyce laboratoryjnej.

Do czynności diagnostyki laboratoryjnej zalicza się:

• badania laboratoryjne, mające na celu określenie właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych oraz składu płynów ustrojowych, wydzielin, wydalin i tkanek pobranych dla celów profilaktycznych, diagnostycznych i leczniczych lub sanitarno-epidemiologicznych,
• mikrobiologiczne badania laboratoryjne płynów ustrojowych, wydzielin, wydalin i tkanek pobranych dla celów profilaktycznych, diagnostycznych i leczniczych lub sanitarno-epidemiologicznych,
• działania zmierzające do ustalenia zgodności tkankowej,
• wykonywanie oceny jakości i wartości diagnostycznej badań (…) oraz laboratoryjnej interpretacji i autoryzacji wyniku badań,
• działalność naukową i dydaktyczną prowadzoną w dziedzinie diagnostyki laboratoryjnej,

Oznacza to, że laboratorium diagnostyczne jest odpowiedzialne nie tylko za wykrywanie i potwierdzanie zidentyfikowanych biologicznych czynników chorobotwórczych, ale i za oznaczenie mechanizmów oporności i lekowrażliwości poszczególnych szczepów, opracowanie właściwej antybiotykoterapii, jak również uczestnictwo w kontroli epidemiologii zakażeń w szpitalu.

Należy pamiętać, że zarówno podmioty lecznicze (takie jak szpitale), jak i inne jednostki udzielające świadczenia medyczne, powinny nie tylko przestrzegać standardów przeciwdziałających rozprzestrzenianiu się zakażeń i chorób zakaźnych, ale z należytą starannością realizować programy kontroli i zapobiegania zakażeniom, między innymi poprzez rzetelną współpracę z laboratoriami diagnostycznymi. W przeciwnym razie nawet najlepiej wyposażone jednostki, z dobrze wykwalifikowanym personelem, nie będą w stanie zapewnić bezpieczeństwa pacjentom, ani utrzymać jakości udzielanych świadczeń na jak najwyższym poziomie.

Anna Staszewska