Rtęć jest metalem o barwie srebrzystej i o silnym połysku. Szkodliwość działania rtęci w dużej mierze zależy od formy występowania. Pierwiastek ten może występować w postaci lotnej, związanej, w postaci jonów, a także w formie płynnego metalu.

Rtęć w postaci jonu Hg²⁺ wraz z opadami atmosferycznymi spada na powierzchnię. W samej atmosferze obecna jest rtęć lotna (Hg⁰) oraz dimetylek rtęci, które tworzą się na skutek reakcji fotochemicznych w wyniku działania promieniowania UV oraz przemian biochemicznych. Rtęć lotna ulega przemianie w jej frmę zjonizowaną, a utleniaczami tego procesu może być tlen cząsteczkowy, ozon, chlor, rodniki. W glebach zaś w zależności od warunków oksydoredukcyjnych mogą być obecne formy zjonizowane rtęci, połączenia rtęci z siarką oraz metylowe związki rtęci. Należy zwrócić uwagę, iż dużą rolę w występującej formie pierwiastka w środowiskach glebowych i wodnych odgrywają mikroorganizmy, które biorą istotny udział w przemianach rtęci, głównie w procesie metylacji.

Skąd rtęć w środowisku?

Naturalnymi źródłami emisji rtęci do środowiska są wybuchy wulkanów, wietrzenie i erozja skał  bogatych w ten pierwiastek, odparowywanie rtęci z powierzchni oceanów i lądów, procesy geotermiczne oraz wegetacja roślin.

Spośród antropogenicznych źródeł emisji rtęci należy wymienić ciepłownictwo komunalne i indywidualne, ponieważ spalanie węgla powoduje zanieczyszczenia środowiska tym pierwiastkiem. Zakłady przemysłowe, które posługują się mało nowoczesnymi procesami technologicznymi oraz posiadające składowiska odpadów, które są niedostatecznie zabezpieczone, stanowią również przyczynę zanieczyszczenia rtęcią. Do innych przemysłowych źródeł emisji tego pierwiastka do środowiska można zaliczyć hutnictwo metali kolorowych, przemysł papierniczy, farmaceutyczny, produkcję lamp rtęciowych, termometrów i manometrów rtęciowych, przemysłowe wytwarzanie cementu i wapnia, rafinację ropy naftowej oraz wytwarzanie smoły i asfaltu. Duże ilości rtęci zawierają też niektóre materiały stomatologiczne. Wytworzona w ten sposób rtęć przedostaje się do powietrza, gdzie stamtąd może przedostać się do wody i gleby na skutek różnych procesów, takich jak opady deszczu i śniegu oraz poprzez związanie z cząstkami pyłu.

Rośliny mogą pobierać rtęć dwoma drogami: przez korzenie z gleby oraz przez liście z atmosfery. Istnieją także rośliny, które kumulują rtęć w swoich tkankach przez co oczyszczają środowisko z tego pierwiastka.

Rtęć obecna w środowisku wodnym jest metylowana przez mikroorganizmy, na skutek czego powstaje związek metaloorganiczny, jakim jest dimetylortęć. W tej postaci, przedostaje się do organizmów żywych i kumuluje się w nich, gdyż jest to związek bardzo trwały, a zarazem toksyczny. Z uwagi na duże ilości rtęci przedostającej się ze ściekami pochodzącymi z fabryk do rzek oraz przez wypłukiwanie skażeń atmosfery przez opady, duże ilości pierwiastka dotarły do mórz i oceanów. W konsekwencji rtęć obecna jest w spożywanych przez nas rybach, szczególnie tych, które pokonują duże dystanse, takie jak tuńczyki, których spożywanie okazało się jednym z głównych źródeł dostarczania do organizmu rtęci. Ponadto, spożywanie wątroby zwierząt wyższych oraz duże ilości wypijanych herbat, głównie ziołowych, prowadzą do zatruwania organizmu rtęcią.

Destrukcyjne działanie rtęci na organizm ludzki

Toksyczne właściwości omawianego pierwiastka opierają się głównie na niszczeniu błon biologicznych i łączeniu z białkami, co w konsekwencji prowadzi do zakłócania wielu ważnych procesow biochemicznych naszego organizmu. Część obecnej w organizmie rtęci wydalana jest z moczem, częśc jednak kumuluje się w nerkach, może też przedostawać się do krwi i do mózgu.

Regularnie przedostające się do organizmu ludzkiego niewielkie ilości rtęci powodują zatrucie przewlekłe. Początkowe objawy obejmują osłabienie, bóle głowy i kończyn. Następnie pojawia się charakterystyczny niebiesko-fioletowy rąbek na dziąsłach, dochodzi do zapaleń błon śluzowych przewodu pokarmowego, wypadania zębów, zaburzenia snu, pamięci i koncentracji, drgawki, zaburzenia w postrzeganiu kolorów oraz uszkodzenie nerek.  

Istnieją laboratoria badające zawartość rtęci w żywności, a najczęściej stosowaną metodą analityczną jest atomowa spektrometria absorpcyjna z techniką amalgamacji.