Aby nowy lek, rodzaj terapii medycznej czy szczepionki mógł trafić na rynek, konieczne jest wcześniejsze przetestowanie go na grupie ochotników. W ramach badań klinicznych część osób otrzymuje więc specyfik niezbadany lub częściowo zbadany na ludziach, a wcześniej badany w testach laboratoryjnych i na zwierzętach, a część – lek stosowany dotychczas lub placebo, które nie ma działania na organizm. Proces ten, uregulowany przez przepisy i kontrolowany przez komisje bioetyczne, prowadzi do ogromnych potencjalnych korzyści dla społeczeństwa – ludzkość może zdobyć dostęp do nowych terapii i szczepionek, które ratują życie i poprawiają jego jakość u milionów osób. 

Dla uczestników udział w badaniach klinicznych wiąże się jednak z ryzykiem. Na szali może być utrata zdrowia lub – w wyjątkowych wypadkach – nawet skrócenie życia. Powodów tego może być wiele, np. odwleczenie już dostępnej terapii, gdy badana okaże się nieskuteczna. Prof. Paweł Łuków, bioetyk z Uniwersytetu Warszawskiego, w swojej publikacji w czasopiśmie naukowym „Bioethics” zastanawia się nad tym, jakiego rodzaju wartości etyczne powinny kierować naukowcami, którzy wystawiają uczestników badań biomedycznych na ryzyko związane z udziałem w badaniu. No bo właściwie jakie może znaleźć usprawiedliwienie naukowiec, zapraszający ludzi do udziału w badaniach, które potencjalnie pociągają za sobą szkodę dla zdrowia? Czy wolno świadomie narażać innych? Prof. Łuków dochodzi do wniosku, że wartością, w imię której wolno to robić, jest solidarność z innymi. – Moją propozycją jest to, by za podstawę etyczną zapraszania do udziału w badaniach naukowych uznać zasadę solidarności społecznej. Zgodnie z nią wspólnie staramy się radzić sobie z naszą niewiedzą i opracowywać metody, które poprawią nie tylko nasz własny los teraz, ale też innych osób, które są lub będą chore – mówi.

Badacz tłumaczy, że wiedza naukowa, którą można wykorzystać w praktyce, aby leczyć ludzi, jest dobrem publicznym, którego dostarczenie jednym (o ile go potrzebują i chcą z niego skorzystać), pociąga za sobą zapewnienie go pozostałym. Np. opublikowanie artykułu z nowym odkryciem naukowym udostępnia to odkrycie wszystkim, którzy mogą i chcą się z nim zapoznać. – Warto, żebyśmy wszyscy wiedzieli i rozumieli, że jesteśmy beneficjentami cudzej ofiarności – podkreśla naukowiec. Według niego postawienie tematu w takiej perspektywie pociąga za sobą istotne konsekwencje etyczne. Skoro wszyscy korzystamy z dóbr, które przynosi wiedza, to dobrze, żebyśmy nie byli „pasażerami na gapę” i w miarę swoich możliwości przyczyniali się do tworzenia wiedzy. – Solidaryzm to nie tylko idea, ale i działania. Skoro uzyskana w badaniach klinicznych wiedza jest uogólnialna, to jej tworzenie i korzystanie z niej winno wiązać się z solidarnością międzyludzką. Wobec tego nie tylko naukowcy, którzy prowadzą badania, ale i my wszyscy, którzy z wyników tych badań korzystamy lub możemy skorzystać w przyszłości, mamy niepisany obowiązek przyczyniania się do powstawania tej wiedzy w miarę naszych możliwości. Pewne wyzwania społeczne są bowiem naszymi wspólnymi problemami, nawet, jeśli nas w tej chwili osobiście nie dotyczą. Jest jeszcze jedna ważna konsekwencja tego podejścia – kiedy nadarzy się sposobność, powinniśmy brać udział w badaniach klinicznych. Oczywiście nie jest to obowiązek bezwzględny, a tym bardziej nie powinien być prawnie egzekwowalny – zastrzega prof. Łuków.

Podsumowując, choć udział w badaniach klinicznych jest i musi pozostać absolutnie dobrowolny, to jest on obowiązkiem, za którego niewykonaniem w danej sytuacji nie kryje się żadna sankcja. – To tak, jak obowiązek pomocy innym w potrzebie. Nie jest tak, że mamy obowiązek moralny pomagać każdemu potrzebującemu w każdych okolicznościach. Mamy jednak obowiązek komuś pomagać. Zgadzamy się przecież, że nie wolno nam pozostawiać bez pomocy wszystkich potrzebujących. Tak samo tu – mamy „słaby” obowiązek wspierania innych poprzez udział w badaniach biomedycznych. Skoro korzystamy z cudzej ofiarności, nie na zasadzie odpłatności, ale solidaryzmu, poczucia wspólnego losu, to może warto rozważyć wzięcie udziału w badaniu, jeśli pojawi się odpowiednia okazja. Właśnie ze względu na wartość, jaką jest poczucie solidarności z innymi – zachęca naukowiec. 

Autorka: Ludwika Tomala, PAP – Nauka w Polsce,