Fotografia portretowa Odo Bujwida z lat 30. XX w. (źródło: domena publiczna)

Podstawowe informacje

Odo Feliks Kazimierz Bujwid (1857-1942) urodził się w Wilnie jako syn niemajętnego małżeństwa, które po tragicznej śmierci córki Marii, siostry Odo, popadło w nałóg alkoholizmu. Patologiczna sytuacja w rodzinnym domu skłoniła w późniejszym czasie młodego mężczyznę do podjęcia tematyki oddziaływania alkoholu i nikotyny na organizm człowieka. Lata gimnazjalne były dla Odo niezwykle ważnym okresem, ponieważ wówczas zrodziło się w nim zainteresowanie naukami przyrodniczymi, zwłaszcza chemią, a wszelkiego rodzaju eksperymenty naukowe budziły w nim nieopisany zachwyt. Pasja ta pozwalała mu na choć chwilowe odcięcie się od trudności życia domowego. Problemy finansowe w rodzinie Bujwida nałożyły na niego obowiązek podjęcia pracy zarobkowej, m.in. udzielania korepetycji, przez którą jego wyniki w nauce uległy tak znacznemu spadkowi, iż był zmuszony powtarzać (i to niejednokrotnie) V oraz VI klasę gimnazjum. Podczas samodzielnego przygotowywania się do egzaminów Odo korzystał z licznych książek i podręczników, jednak głównie dwa dzieła odcisnęły piętno na jego dalszym życiorysie – Siła i materia Ludwiga Buchnera (1855 r.) oraz Fantazyjne objawy zmysłowe Wiktora Feliksa Szokalskiego (1861 r.). W 1879 r. jako eksternista Bujwid zdał maturę, a następnie podjął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki opracowywaniu w pracowni botanicznej prof. Johanna Fischera von Waldheima i wydawaniu skryptu z botaniki, zawierającego szczegółowo przygotowywane autorskie litografie, jego sytuacja materialna nieco się poprawiła.

W pierwsze akademickie wakacje Bujwid został zatrudniony jako opiekun syna państwa Łuszczewskich, który po zwalczeniu zapalenia płuc przebywał wówczas w uzdrowisku w Ciechocinku. Młody uczony postanowił spożytkować ten czas na przeprowadzenie badań wykrywających ślady takich pierwiastków, jak ozon, jod i brom w powietrzu w tężni. Kolejne doświadczenie dotyczyło nowego źródła siarczanowego w Ciechocinku, a otrzymane wyniki opublikowano w „Gazecie Lekarskiej”. Na drugim roku studiów przedmiotem jego zainteresowania stała się histologia, wykładana przez prof. Henryka Fryderyka Hoyera, określanego przez Bujwida jako wzór badacza, który swoją miłość do nauki starał się przekazywać także uczniom. Prof. Hoyera wyróżniała zdolność do tworzenia bardzo dokładnych preparatów mikroskopowych oraz wybitna technika badania mikroskopowego, co miało duży wpływ dla przyszłego badacza-bakteriologa. Hoyer wykonywał m.in. preparaty prątków gruźlicy, barwionych przez niego pierwotną metodą Kocha, polegającą na 24-godzinnym barwieniu bakterii błękitem metylenowym oraz ich późniejszym odbarwieniu z użyciem wezuwiny. Duże znaczenie w życiu Odo odegrał także prof. chemii lekarskiej – Michał Szałfiejew, pod którego kierunkiem mężczyzna przeprowadził badania chemiczne na ludzkiej ślinie. 

Wybitne osiągnięcia

Dla kariery Bujwida, jako przyszłego bakteriologa, wiodące okazało się jednak zainteresowanie prof. Duszana Lambla przeprowadzonymi przez Odo badaniami. Dzięki niemu Bujwid podjął się zbadania plwociny górnych dróg oddechowych, natomiast zaznajomienie się z dziełem autorstwa Roberta Kocha – Die Ätiologie der Tuberkulose (1882 r.) – skłoniło go do rozpoczęcia prac nad prątkami gruźlicy. Ich identyfikacja była możliwa dzięki metodzie barwienia oraz zastosowaniu mikroskopu, który Bujwid samodzielnie zakupił. 

Czwarty rok studiów był dla Bujwida niezwykle pracowity – prowadził wówczas badania u prof. Lambla w Szpitalu św. Ducha, w Zakładzie Higieny u prof. Skworcowa oraz w Zakładzie Medycyny Sądowej u prof. Dymitra Kotelewskiego. Choć przez brak czasu część badań prowadził w godzinach nocnych, praca ta przynosiła mu bardzo dużo satysfakcji i zadowolenia. 

Zwieńczeniem badań nad prątkami gruźlicy było opublikowanie uzyskanych wyników w 1884 r. w „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, za co Bujwid został później doceniony złotym medalem. Pracę tę stanowiła monografia Mikroskopia i mikrochemia plwociny, będąca 6-stronnicowym atlasem grafik, obrazujących bakterie gruźlicze, wykonane metodą litograficzną. Nagrodzoną monografię wraz z listem z prośbą o przyjęcie do pracowni, za radą Tytusa Chałubińskiego, Bujwid przesłał do samego niemieckiego uczonego – Roberta Kocha. Odpowiedzią było zaproszenie na kurs bakteriologii w Berlinie. Pomimo wrogiego nastawienia ze strony zawistnych kolegów oraz bliskich, w lipcu 1885 r. Bujwid udał się na sześciotygodniowy kurs do Niemiec. Wyjazd za granicę okazał się przełomowym momentem w życiu młodego uczonego. Po powrocie Odo utworzył w swoim mieszkaniu przy ul. Wilczej w Warszawie pierwszą w Polsce pracownię bakteriologiczną, w której prowadzone były badania oraz kursy, o które prosili Bujwida jego starsi i młodsi koledzy, chcąc poszerzyć swoją wiedzę z tej dziedziny. Niemal codziennie w swojej pracowni gościł także Chałubińskiego, z którym prowadził tzw. „polowanie na bakterie” w oparciu o cenne materiały i hodowle przywiezione z Berlina. Dzięki szkoleniu Bujwid mógł rozpocząć przygotowania do polskiego wydawnictwa poświęconego mikrobiologii – Pięć odczytów o bakteriach, gdzie w sposób przystępny zaprezentował najważniejsze informacje dotyczące bakterii, tj. systematykę drobnoustrojów, sposoby ich hodowli i identyfikacji oraz metody eliminacji mikroorganizmów patogennych. Podzielił się również wiedzą o sposobach otrzymywania szczepionek i surowic, a także ich zastosowaniu. Na początku 1886 r. Bujwid uzyskał dyplom lekarski Uniwersytetu Warszawskiego.

Były to czasy, w których Ludwik Pasteur publicznie ogłosił autorsko opracowaną metodę szczepień przeciwko wściekliźnie. Dzięki udziałowi Chałubińskiego w uzyskaniu pomocy finansowej, w marcu 1886 r. Bujwid wyjechał na trzymiesięczny kurs do Instytutu Pasteura w Paryżu. Z podróży naukowiec przywiózł otrzymane od Pasteura dwa króliki zaszczepione wścieklizną, wzmocnioną w 115. pokoleniu szczepiennym, które następnie zapoczątkowały hodowlę do szczepień i własnych badań. Pierwotną pracownię bakteriologiczną, urządzoną w mieszkaniu Bujwida, przeobrażono w stację szczepień pasteurowskich. Finanse, niezbędne do wyposażenia zakładu szczepień, naukowiec otrzymał, zgłaszając swoje prace – „O bakteriach w powietrzu” oraz „O stosowaniu metody Pasteura” – w konkursie zorganizowanym przez Towarzystwo Lekarskie Warszawskie. 29 czerwca 1886 r. rozpoczęto szczepienia na wściekliznę w pierwszej w Polsce, a drugiej w Europie, stacji szczepień pasteurowskich, co istotnie zmniejszyło odsetek śmiertelności na tę chorobę. Wraz z otwarciem zakładu Bujwid został zatrudniony jako lekarz-konsultant Kolei Nadwiślańskiej, aby prowadzić badania dotyczące poprawy warunków sanitarnych na stacjach kolejowych. W 1891 r. prof. Bujwid został tymczasowym kierownikiem Stacji Bakteriologicznej w Odessie. Pomimo wcześniejszego odrzucenia kandydatury Odo na stanowisko prof. higieny Uniwersytetu Jagiellońskiego 13 kwietnia 1893 r. został nadany mu tytuł prof. nadzw., który wykorzystał m.in. do włączenia w plan zajęć ćwiczeń z higieny i bakteriologii. 

W 1914 r. prof. Bujwid został powołany przez wiedeńskie Ministerstwo Spraw Wojskowych na stanowisko pułkownika-lekarza, w celu utworzenia epidemicznego Laboratorium Twierdzy Kraków. Miał on również dostarczać wojsku szczepionki skierowane przeciwko durowi i cholerze. W 1920 r. prof. Bujwid zdecydował o przejściu w stan spoczynku. Od tej pory skupił się na działalności w zakładach przez niego założonych. Stanowiły one pierwszą firmę produkującą biopreparaty w Polsce, pierwotnie przeznaczone do leczenia ludzi. Późniejsze lata badań doprowadziły jednak do opracowania surowicy przeciw różycy świń. Rozwój firmy skutkował podziałem na dwie części. Jedna znajdowała się w Krakowie, a jej działalność obejmowała prowadzenie hodowli bakteryjnych, konfekcjonowania szczepionek i surowic oraz analizę czystości i miana biopreparatów. Druga natomiast mieściła się we wsi Czesław, gdzie zorganizowano stajnię, w której szczepiono konie uprzednio przygotowanymi kulturami. Cel działania stanowiła produkcja surowic. Dodatkowo obok „szczepiarni” wygospodarowano pracownię do sterylizacji narzędzi oraz magazynowania toksyn. Firma Bujwida była nadzorowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, później Ministerstwo Zdrowia Publicznego. Kontrola dokonywana przez te instytucje obejmowała badanie jałowości oraz miana przeciwciał po szczepieniu. Zakłady te, pod stałym kierownictwem Bujwida, funkcjonowały aż do 1945 r., kiedy to zostały włączone do Zakładów Produkcji Surowic i Szczepionek Biomed w Krakowie. 

Poczucie powołania oraz ogromna determinacja skutkowały tym, iż postać Odo Bujwida wiąże się z wieloma przełomowymi odkryciami, istotnymi zmianami w metodach badawczych, opracowaniem działalności produkcyjnej, a także nowych, lepszych sposobów higienicznych. „Byłem przecież towarzyszem pracy tak wielkich odkrywców, jak Koch i Pasteur. Nie dostąpił tego zaszczytu żaden Polak. To ja przecież ich naukę w Polsce spopularyzowałem i wprowadziłem na praktyczne tory” – tak nieskromnie opisywał swoją osobę prof. Bujwid. 

Odo wraz z żoną Kazimierą wyróżniły liczne osiągnięcia na tle społecznym, m.in. podejmowali oni walkę o możliwość podjęcia przez kobiety studiów wyższych. Temat ten Kazimiera Bujwidowa, działaczka społeczna i propagatorka równouprawnienia, podjęła już roku 1891 na Zjeździe Lekarzy i Przyrodników we Lwowie. Jej odważne i emocjonalne prelekcje budziły kontrowersje oraz skłaniały do żywych dyskusji. Wniosek Kazimiery, dotyczący dopuszczenia kobiet jako słuchaczek rzeczywistych na wyższe uczelnie, został ostatecznie uchwalony, a w 1897 r. mocą rozporządzenia Ministerstwa dopuszczono kobiety do studiów, początkowo na Wydziale Filozoficznym. Z kolei jedną z pierwszych studentek medycyny w Krakowie była córka Odo – Zofia. Sam Bujwid bardzo przychylnie podchodził do chęci podnoszenia kwalifikacji przez kobiety, np. w roku 1897 zgodził się na prowadzenie kursu z zakresu higieny dla Stowarzyszenia Nauczycielek w Krakowie. Żona Bujwida większość życia poświęciła celom społeczno-oświatowym i walce na rzecz kobiet. Była m.in. współzałożycielką i pierwszą przewodniczącą Sekcji dla Obrony Praw Kobiet, uczestniczką wielu wieców kobiecych oraz zjazdów Kobiet Polskich. Starała się także o przyznanie kobietom, żyjącym w zaborze galicyjskim, praw politycznych. „Profesorowa była radykalna i postępowa, a przede wszystkim prawdomówna i cieszyła się również wielką popularnością wśród socjalistycznej młodzieży akademickiej. Konserwatywny, „cnotliwy” Kraków bał się profesorowej jak ognia, a jej nie zdołałoby nic powstrzymać od wyrażenia swej opinii, gdy to uważała za wskazane. Rozumowała bardzo logicznie, a przemówienia zwykła zaprawiać swoistym ciętym dowcipem” – tak jej kontrowersyjne stanowisko skomentował wówczas Bolesław Drobner. Małżeństwo Bujwidów wyróżniały śmiałe poglądy polityczne i religijne, otwartość na nowe idee i przedsięwzięcia, a także podejmowanie realnych działań w celu wdrożenia koniecznych zmian.

Odo Bujwid jest autorem książki-pamiętnika Osamotnienie. Pamiętniki z lat 1932-1942. Biografia przyjmuje postać wspomnień młodości, współpracy z wybitnymi bakteriologami Pasteurem i Kochem, a także późniejszych prac badawczych, społecznych oraz życia rodzinnego. Książka jest źródłem ważnych przemyśleń Odo o jego rozdarciu pomiędzy byciem jednocześnie pracownikiem naukowym i działaczem społecznym. Świadczy o tym m.in. wpis ze strony 310: „Moja krakowska profesura popsuła mi pracę nad gruźlicą, bo musiałem się zająć innymi sprawami [...]. Zrobiło się dosyć jak na jednego człowieka, [...] ale na tym musiała ucierpieć praca czysto naukowa, która dałaby może więcej rozgłosu, ale mniej prawdziwego pożytku”. Oryginał pamiętnika jest przechowywany w Muzeum Odona Bujwida. 

Podsumowanie życia i szeroko pojętej działalności profesora mogą być jego własne słowa: „Jednak życia nie zmarnowałem, udało mi się lepiej niż niejednemu z mego otoczenia. Przeżyłem wiele i dożyłem tak późnego wieku i mogę patrzeć jeszcze na to, co inni po mnie robią i jak się rozwijają sprawy, które ukochałem. Tylko żal, że nie wszystko idzie tak, jak by się chciało. [...] Odchodzę w spokoju i zadowoleniu z przebytego życia. Pracowałem na różnych polach. Nauka, rolnictwo, wychowanie i podniesienie umysłowe kraju miało we mnie poparcie. Pomagałem wiele, komu mogłem i nikogo świadomie nie skrzywdziłem. Szkoda, że trzeba odejść, nie doczekawszy się lepszych losów”. Odo Bujwid zmarł w roku 1942 w nocy z 25 na 26 grudnia. Jego ciało pochowano na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Najważniejsze osiągnięcia w skrócie

* pod koniec 1885 r. prof. Bujwid otworzył pierwszą w Polsce pracownię bakteriologiczną przy ul. Wilczej 12 w Warszawie,

* w 1886 r. zorganizował w Warszawie placówkę szczepień pasteurowskich przeciw wściekliźnie (a w roku 1894  także w Krakowie),

* w 1887 r. wydał pierwszy podręcznik bakteriologii lekarskiej – Pięć odczytów o bakteryjach. W tym samym roku opublikował nową metodę identyfikacji przecinkowców cholery, opierającą się na analizie chemicznej,

* w 1890 r. wynalazł płyn do diagnostyki gruźlicy, nazwany przez niego tuberkuliną,

* w 1891 r. otworzył Stację Miejską do Badania Żywności i Artykułów Codziennego Użytku w Warszawie, bazując na wzorcach zachodnich. Ponadto zajął się badaniem zanieczyszczeń wód Wisły pod względem bakteriologicznym. Miało to ogromny wpływ na opracowanie metod uzdatniania wody w powstających wówczas wodociągach warszawskich,

* w 1894 r. rozpoczął produkcję pierwszej w Polsce surowicy przeciwbłoniczej, co spowodowało istotny spadek śmiertelności u dzieci chorych na błonicę. W tym samym roku powołał Zakład Produkcji Surowic i Szczepionek,

* w 1894 r. wyprodukował surowicę przeciwpłoniczą, 

* w lutym w 1895 r. otworzył Zakład Produkcji Surowic i Szczepionek, a miesiąc później – Zakład Produkcji Surowic przy dawnym Zakładzie Szczepień Pasteurowskich Bujwida w Warszawie,

* w 1897 r. Bujwid został mianowany przez władze austriackie kierownikiem Zakładu Badań Środków Spożywczych w Krakowie,

* w 1899 r. z jego inicjatywy rozpoczęto produkcję preparatów dla zwierząt przez Zakład Wytwarzania Surowic i Szczepionek (było to pierwsze podejście do produkcji preparatów dla zwierząt),

* w roku akademickim 1902/1903 pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego, 

* w lipcu 1920 r. Bujwid rozpoczął działanie na rzecz armii polskiej, a w Warszawie zorganizował Dział Higieny przy Wojskowej Szkole Sanitarnej, gdzie zajmował się prowadzeniem wykładów o bakteriologii dla lekarzy,

* Odo Bujwid jest autorem aż 386 publikacji, które starał się jak najszerzej propagować. Podejmował się różnorodnej tematyki, np. dzięki wizycie w Brazylii przygotował artykuł dotyczący ośrodków zdrowia zlokalizowanych w Rio de Janeiro, panowania żółtej febry i trądu oraz tamtejszych jadowitych węży i pająków,

* obserwacje zakażonych gruźlicą zwierząt pozwoliły na skuteczne ograniczenie rozprzestrzeniania się choroby – Bujwid stwierdził bowiem, że jedyną efektywną metodą jest przeznaczenie zainfekowanych zwierząt na rzeź,

* Odo Bujwid podejmował także badania nad surowicą przeciwtężcową oraz zajmował się tematyką związaną z profilaktycznymi działaniami, zapobiegającymi dżumie. Jego prace dotyczyły również promienicy, gronkowca złocistego, malarii, grypy, rzeżączki, wąglika. Podmiotem jego badań była nie tylko woda i powietrze, ale też napoje (np. kawa, herbata) oraz pokarmy, które analizował pod kątem oddziaływania drobnoustrojów.

Ciekawostki

1. Odo Bujwid w liście do żony wspominał jej spotkanie z Marią Skłodowską-Curie, używając następujących słów: „Pamiętam, jak ją żegnałaś przed jej wyjazdem do Paryża, gdy nie mogła otrzymać miejsca asystentki przy Katedrze Fizyki u Witkowskiego. Stoi zapłakana przy naszym stole jadalnym na Studenckiej. Obie użalacie się na głupi los, który nie pozwala kobiecie na pracę na uniwersytecie [...]. Mówisz do niej: Niech Pani, panno Mario, będzie spokojna i jedzie tam, gdzie lepiej potrafią ocenić Pani zdolności i naukę. Zrobi tam Pani na pewno dużo dobrego dla siebie i dla kraju, który teraz nie umie docenić Pani, jak należy”.

2. Ludwik Pasteur stanowił ogromny autorytet dla prof. Bujwida, którego to w swoich pamiętnikach opisywał w ten sposób: „Ale trzeba przecież wiedzieć i zrozumieć, że zrobiło się to wszystko w ciągu lat nieco więcej niż 60, tyle bowiem czasu upłynęło od pierwszych prac Pasteur’a. A tylu ludzi przez tyle wieków od początku historii świata myślało nad powstawaniem chorób i żaden w ciągu 5000 lat nie wpadł na to, co odkrył jeden człowiek przez niedługie życie”.

3. Prof. Odo Bujwid nawoływał do edukacji seksualnej, szczególnie lekarzy, aby mogli zdobyte informacje przekazywać na swoich wykładach. Uważał, że brak wiedzy dotyczącej seksuologii oraz zapobiegania ciąży jest niezwykle szkodliwy i świadczy o obojętności lub obawach związanych z poruszaniem tej wrażliwej tematyki. Apelował o konieczność powołania Katedry Higieny Społecznej i wzywał profesorów do włączenia tego działu wiedzy do swoich zajęć, bazując na literaturze zagranicznej oraz obserwacjach kolegów z innych działów medycyny i prawa.

4. Bujwid z praktycznego punktu widzenia przedstawił negatywne oddziaływanie spirytusu i nikotyny na organizm ludzki i zachęcał do zastąpienia tych używek innymi produktami, np. kawą, mlekiem czy czekoladą.

5. Pomimo ogromnych osiągnięć naukowych, działalności na rzecz społeczeństwa oraz nieograniczonej ambicji i chęci niesienia pomocy, Bujwid spotykał się z wrogim nastawieniem i brakiem przychylności ze strony środowiska akademickiego i lekarskiego w Krakowie, co potęgowało trudności pojawiające się na ścieżce jego kariery (brak pomocy finansowej, problemy w organizacji sali wykładowej i inne). 

6. Liczne oskarżenia i zarzuty o oszustwa finansowe oraz różnego rodzaju nadużycia spowodowały, iż w późniejszych latach Bujwid zrezygnował z kontaktów i współpracy ze środowiskiem akademickim.

7. Odo Bujwid w XX w. zainteresował się działalnością związaną z językiem esperanto – był redaktorem miesięcznika „Pola Esperantista”, a także prezesem Federacji Stowarzyszeń Esperanckich w Polsce oraz prezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Naukowców Esperantystów. Ponadto uczestniczył w rządowym projekcie dotyczącym wprowadzenia języka esperanto do szkół.

8. W Krakowie na ul. Lubicz 34 znajduje się Muzeum im. Odona Bujwida. Jest to muzeum biograficzne, utworzone w 1964 r. przez wnuków państwa Bujwidów. Aż do 1951 r. znajdowały się tutaj zakłady wyrobu szczepionek i surowic. Aktualnie miejsce to prezentuje głównie działalność naukową prowadzoną przez prof. Bujwida.

9. Figury Tadeusza i Zosi umieszczone na fasadzie Teatru Słowackiego w Krakowie (teatr został wzniesiony przez Jana Zawiejskiego w latach 1891-1893) ufundowało małżeństwo Bujwidów.

10. Kazimiera i Odo byli także zaangażowani w odnowę Zamku Wawelskiego, a w podziękowaniu otrzymali pamiątkową cegiełkę.